529Δικαιώματα ευρεσιτεχνίας επί εμβολίων κατά του ιού SARS−CoV−2: νομικά και ηθικά ζητήματα[*]

Άννα Δεσποτίδου

Επίκουρη Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΑΠΘ

I. Εισαγωγικά

1. Η πανδημία της νόσου COVID−19 αποτέλεσε μια πρωτοφανή απειλή για την ανθρωπότητα[1]: έθεσε σε κίνδυνο τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο, κλόνισε βεβαιότητες, δοκίμασε θεσμούς και οδήγησε στη λήψη έκτακτων και, συχνά, αμφισβητούμενων μέτρων, με στόχο τον περιορισμό της εξάπλωσής της[2]. Σύντομα, δε, κατέστη σαφές ότι ένα αποτελεσματικό και ασφαλές εμβόλιο κατά του ιού SARS−CoV−2, που την προκαλεί, θα αποτελούσε το βέλτιστο μέσο για την αντιμετώπιση και −σταδιακά− την εξάλειψή της[3]. Στο πλαίσιο αυτό, κυβερνήσεις, κυβερνητικές και μη οργανώσεις, αξιωματούχοι, διεθνείς και 530περιφερειακές ενώσεις και οργανισμοί, ερευνητικά κέντρα και φαρμακευτικές επιχειρήσεις, επιδόθηκαν σε έναν αγώνα δρόμου για την ανακάλυψη και την παραγωγή του[4]· ενώ κοινό υπήρξε το αίτημα να διασφαλιστεί δίκαιη και ισότιμη πρόσβαση σε οικονομικά προσιτό εμβόλιο (ή εμβόλια), όσο το δυνατόν πιο σύντομα, για τους λαούς όλου του κόσμου, χωρίς διακρίσεις ή αποκλεισμούς, χάριν προστασίας της δημόσιας υγείας[5].

2. Όσο εύλογη, όμως, και αν ακούγεται, η ταχεία και ισότιμη πρόσβαση σε οικονομικά προσιτά εμβόλια δυσχεραίνεται από διάφορα εμπόδια και λόγους, όπως, ενδεικτικώς, ο αποκαλούμενος «υγειονομικός» ή, άλλως, «εμβολιαστικός εθνικισμός»[6], ο οποίος σκοπεί στην κατά προτεραιότητα πρόσβαση συγκεκριμένου κράτους (ή ένωσης κρατών, όπως λ.χ. η ΕΕ) σε μελλοντικά εμβόλια, μέσω της σύναψης συμφωνιών προ−αγοράς (Advance Purchase Agreements − APAs) με τους κατασκευαστές των εμβολίων, υπό τους καλύτερους δυνατούς όρους και υπό την 531διαλυτική αίρεση της ανάπτυξης και αδειοδότησής τους[7], ο κυβερνητικός έλεγχος των παραγόμενων ποσοτήτων και η επιβολή εξαγωγικών περιορισμών[8] κ.ο.κ., δίχως να παραγνωρίζονται και τα ιδιαίτερα προβλήματα που προκαλεί η προστασία των εμβολίων με δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας και, ειδικότερα, με διπλώματα ευρεσιτεχνίας[9]. Τα τελευταία, πέραν του ότι αναμφίβολα ενθαρρύνουν 532την έρευνα και, συνακόλουθα, ενισχύουν την πρόοδο (τεχνολογική, οικονομική, κοινωνική) και προάγουν την καινοτομία[10], παρέχουν στους δικαιούχους τους τη δυνατότητα αποκλειστικής παραγωγής, χρήσης και εκμετάλλευσης των εμβολίων, για τα οποία χορηγούνται, για χρονικό διάστημα είκοσι (20) ετών[11], οδηγώντας, με μαθηματική ακρίβεια, στην επαύξηση της τιμής διάθεσής τους στην αγορά. Και τούτο, γιατί μέσω αυτής επιδιώκεται η απόσβεση των −κατά κανόνα εξαιρετικά 533υψηλών και μακροχρόνιων− επενδύσεων που έχουν αναληφθεί για την παραγωγή τους[12]. Εάν, μάλιστα, ληφθεί υπόψη ότι τα εμβόλια είναι πρωτίστως «δημόσια αγαθά», και όχι εμπορεύματα, έρχεται στο προσκήνιο η ένταση ή, άλλως, η σύγκρουση που υφίσταται μεταξύ δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας, από τη μία πλευρά, και προστασίας της δημόσιας υγείας, από την άλλη[13].

3. Τα μέσα και τις πολιτικές αντιμετώπισης (ή/και άρσης) της «σύγκρουσης» αυτής, όπως αυτά (−ές) αποτυπώνονται στο ισχύον νομοθετικό πλαίσιο και αναδείχθηκαν κατά τη διάρκεια της πρόσφατης πανδημικής κρίσης, επιχειρούμε να σκιαγραφήσουμε στην ανάπτυξη που ακολουθεί, λαμβάνοντας υπόψη ότι: πρώτον, τόσο τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας όσο και η δημόσια υγεία[14] προστατεύονται από το ελληνικό Σύνταγμα[15] και το Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων 534της ΕΕ (ΧΘΔΕΕ)[16], δεύτερον: οι αρχές και οι κανόνες που διέπουν το δίκαιο της ευρεσιτεχνίας σε συνθήκες κανονικότητας, μολονότι ζωτικής σημασίας για την προώθηση της ιατροφαρμακευτικής έρευνας, δεν μπορεί να είναι οι ίδιες (−οι) με εκείνες (−ους) που (πρέπει να) εφαρμόζονται σε περιόδους κρίσεων δημόσιας υγείας, υπό την έννοια ότι αυτές (−οί) χρήζουν κατάλληλης ερμηνευτικής προσαρμογής, ώστε να αποφευχθεί η τυχόν «επιθετική» ή, άλλως, καταχρηστική άσκηση των οικείων αποκλειστικών δικαιωμάτων από τους κατόχους τους και να αντιμετωπισθούν επιτυχώς οι έκτακτες (υγειονομικές) συνθήκες που ενσκήπτουν[17], και τρίτον: δεδομένου ότι η σχετική διαδικασία είναι εξόχως χρονοβόρα, μολονότι αιτήσεις έχουν κατατεθεί στα αρμόδια «γραφεία» αρκετών κρατών (ΗΠΑ, Γαλλίας, Γερμανίας, Κίνας, Καναδά)[18], διπλώματα ευρεσιτεχνίας για τα εμβόλια −αυτά καθαυτά− κατά του ιού SARS−CoV−2 δεν έχουν ακόμη απονεμηθεί[19]. Ωστόσο, 535ορισμένες τεχνολογίες αιχμής (όπως, λ.χ., του messenger − RNA) ή δραστικές φαρμακευτικές ουσίες (ΔΦΟ), που χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή τους, προστατεύονται ήδη με διπλώματα ευρεσιτεχνίας[20], ενώ δεν αποκλείεται κάποιες άλλες να εμπίπτουν στο πεδίο της απόρρητης/μυστικής τεχνογνωσίας (Know-how)[21]. Ως γνωστόν, η τελευταία δεν συνιστά αντικείμενο απόλυτου και αποκλειστικού δικαιώματος περιουσιακής φύσης, όπως τα υπόλοιπα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας, αλλά −σε επίπεδο ΕΕ− προστατεύεται σήμερα βάσει ειδικού κανονιστικού πλαισίου, αδικοπρακτικού χαρακτήρα, το οποίο έχει εφάμιλλες προδιαγραφές με εκείνα που αφορούν στα ως άνω δικαιώματα και ανταποκρίνεται πλήρως στις ελάχιστες επιταγές προστασίας των εμπορικών απορρήτων που απορρέουν από τη διεθνή Συμφωνία TRIPS[22].

536II. Το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο: αναγνώριση, περιεχόμενο και περιορισμοί («όρια») του δικαιώματος ευρεσιτεχνίας χάριν προστασίας της δημόσιας υγείας

Α. Η διεθνής Συμφωνία TRIPS για τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας στον τομέα του εμπορίου

4. Κεντρική θέση στο σύγχρονο σύστημα προστασίας των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, σε παγκόσμιο επίπεδο, κατέχει η διεθνής Συμφωνία TRIPS «για τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας στον τομέα του εμπορίου», όπως αυτή τροποποιήθηκε με το Πρωτόκολλο της 6ης Δεκεμβρίου 2005 −που τέθηκε σε εφαρμογή στις 23.01.2017− και ισχύει σήμερα[23]. Η εν λόγω διεθνής Συμφωνία, που συνήφθη στη Γενεύη στις 15.12.1993, υπογράφηκε στο Μαρακές τον Απρίλιο του 1994 και τέθηκε σε ισχύ την 1η.01.1995, αποτελεί τμήμα της Τελικής Πράξης του Γύρου της Ουρουγουάης της Γενικής Συμφωνίας Δασμών και Εμπορίου (ΓΣΔΕ/GATT) και συμπίπτει χρονικά με την ίδρυση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ/WTO)[24], ο οποίος διαδέχθηκε την τελευταία και επιδιώκει την 537εγκαθίδρυση ενός ελεύθερου από κρατικούς περιορισμούς εμπορίου[25]. Στο πλαίσιο αυτό και σε αντίθεση με τις παραδοσιακές διεθνείς συμβάσεις, η Συμφωνία TRIPS προσεγγίζει τόσο το δίκαιο της βιομηχανικής όσο και της πνευματικής ιδιοκτησίας, ως επιμέρους (και ισότιμους) κλάδους του δικαίου της διανοητικής ιδιοκτησίας, υπό ρεαλιστική − οικονομική σκοπιά και αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην αποτελεσματικότητα της προστασίας των καλυπτόμενων άυλων αγαθών[26], συμπεριλαμβανομένης της ευρεσιτεχνίας που εν προκειμένω μας αφορά. Ειδικότερα, η μελετώμενη διεθνής Συμφωνία καθιερώνει ένα ελάχιστο επίπεδο προστασίας σε βασικά ζητήματα του δικαίου της ευρεσιτεχνίας, όπως λ.χ. στις ουσιαστικές προϋποθέσεις κτήσης του οικείου δικαιώματος, στις εξουσίες που απορρέουν από αυτό, στη διάρκεια και τα λοιπά όρια της προστασίας του, στις υποχρεωτικές άδειες κ.ο.κ. (άρθρα 7, 27-34)[27], αφενός στοχεύοντας στην ουσιαστική εναρμόνιση των κανόνων του και στα 164 κράτη μέλη του ΠΟΕ, που δεσμεύονται ipso facto από αυτήν[28], και, αφετέρου, λαμβάνοντας υπόψη τις διαφορές των υφιστάμενων νομικών 538συστημάτων[29]. Η Ελλάδα κύρωσε τη Διεθνή Συμφωνία TRIPS με το Ν 2290/1995[30], ενώ −κατά το μάλλον ή ήττον− το ελληνικό δίκαιο ευρεσιτεχνίας, που αποτυπώνεται στο Ν 1733/1987 (Μέρος 2ο, άρθρα 5-27), όπως διαδοχικά συμπληρώθηκε και τροποποιήθηκε[31], είναι ευθυγραμμισμένο με τις διατάξεις της[32], πρέπει, δε, να ερμηνεύεται κατά τρόπο σύμφωνο προς αυτές[33]. Τούτο αποκτά ιδιαίτερη σημασία καθώς, βάσει της θεμελιώδους αρχής της εδαφικότητας, που διέπει όλα τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας[34], το περιεχόμενο, η μεταβίβαση και η εκμετάλλευση, οι προϋποθέσεις και η έκταση προστασίας, η διάρκεια και η λήξη της και εν γένει η νομική τύχη μιας ευρεσιτεχνίας, η οποία δημιουργήθηκε/απονεμήθηκε 539στην Ελλάδα, προσδιορίζονται αποκλειστικά από το ελληνικό δίκαιο, ενώ αυτή (δηλ. η ευρεσιτεχνία) διεκδικεί ισχύ μόνον εντός των (χωρικών) ορίων της ελληνικής επικράτειας και προστατεύεται −κατ’ αρχήν− μόνον ενώπιον των ημεδαπών δικαστηρίων, υπό την επιφύλαξη των προσβολών που λαμβάνουν χώρα στην αλλοδαπή και επιλύονται από τα αλλοδαπά δικαστήρια βάσει του δικαίου της χώρας, για την οποία ζητείται η προστασία (αρχή της χώρας προστασίας − lex loci protectionis)[35].

Β. Δικαίωμα ευρεσιτεχνίας επί εμβολίων βάσει της εθνικής νομοθεσίας (Ν 1733/1987): προϋποθέσεις απονομής, νομική φύση, περιεχόμενο

5. Υπό το πρίσμα των όσων παραπάνω αναφέρθηκαν και στη συνάφεια που μας αφορά, τα εμβόλια αυτά καθαυτά, τα οποία −σύμφωνα με το νόμο− εντάσσονται στην κατηγορία των φαρμακευτικών προϊόντων[36], καθώς και οι μέθοδοι παραγωγής τους, δύνανται να κατοχυρωθούν με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας[37], εφόσον 540πληρούν την έννοια της εφεύρεσης[38] και συγκεντρώνουν τις ακόλουθες τρεις (3) ουσιαστικές (θετικές) προϋποθέσεις: είναι νέα, παρουσιάζουν εφευρετική δραστηριότητα/εφευρετικό «ύψος» και είναι επιδεκτικά βιομηχανικής εφαρμογής, δηλαδή οικονομικής εκμεταλλεύσεως[39]. Προσθέτως, όμως, δεν πρέπει να διαλάθει την προσοχή ότι διπλώματα ευρεσιτεχνίας δεν χορηγούνται για εφευρέσεις, άρα και για εμβόλια (ή τις μεθόδους παραγωγής τους), η δημοσίευση ή η εφαρμογή των οποίων αντίκεινται στη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη (αρνητικές προϋποθέσεις)[40]. Τούτο −μεταξύ άλλων− σημαίνει ότι, προκειμένου να τους παρασχεθεί η αιτούμενη προστασία, θα πρέπει οι κλινικές δοκιμές, στις οποίες τα εμβόλια υποχρεωτικά 541υποβάλλονται[41], ή/και η λήψη βιολογικού υλικού κατά τη διενέργειά τους, να γίνονται με τη συναίνεση των συμμετεχόντων προσώπων, ως επιτάσσουν το δίκαιο και η βιοηθική[42]. Κατά τα λοιπά, δίπλωμα ευρεσιτεχνίας απονέμεται μετά από αίτηση του εφευρέτη ή των διαδόχων του (καθολικών ή ειδικών) καθώς και του δικαιούχου εργοδότη (φυσικού ή νομικού προσώπου)[43] στην αρμόδια αρχή. Η σχετική αίτηση (πρέπει να) περιέχει επαρκή περιγραφή της εφεύρεσης, ώστε να είναι δυνατή η πρακτική εφαρμογή της από μη ειδικό, και δημοσιεύεται υποχρεωτικά, για λόγους πληροφόρησης της ολότητας, δεκαοκτώ (18) μήνες μετά την ημερομηνία κατάθεσής της[44]. Σύμφωνα με το ελληνικό δίκαιο, αρμόδιος για την απονομή διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας είναι ο Οργανισμός Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας (ΟΒΙ)[45], ενώ τα τελευταία συνιστούν ατομικές διοικητικές πράξεις, με τις οποίες δημιουργείται το ιδιωτικού δικαίου δικαίωμα της ευρεσιτεχνίας[46]. Αυτό 542παρέχει στο φορέα του θετικές και αρνητικές εξουσίες και, ιδίως, το αποκλειστικό δικαίωμα να εκμεταλλεύεται παραγωγικά την εφεύρεσή του[47], αλλά και να απαγορεύει σε κάθε τρίτο να κάνει το ίδιο και, ειδικότερα, να προβαίνει σε παραγωγή, προσφορά, διάθεση ή/και χρήση των προϊόντων, τα οποία προστατεύονται από το συγκεκριμένο −κάθε φορά− δίπλωμα ή παράγονται σύμφωνα με τη προστατευόμενη από αυτό μέθοδο, καθώς και να εισάγει τα επίμαχα προϊόντα χωρίς την άδειά του[48]. Λαμβανομένης υπόψη της ιδιαίτερης φύσης τους, ανάλογες εξουσίες παρέχονται και σε σχέση με τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας μεθόδου[49]. Σε κάθε περίπτωση, επειδή η ευρεσιτεχνία επεμβαίνει στην οικονομική δραστηριότητα και όχι στην ιδιωτική σφαίρα του ατόμου, η χρήση της προστατευόμενης (με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας) εφεύρεσης για σκοπούς μη επαγγελματικούς ή ερευνητικούς (πρέπει να) είναι ελεύθερη[50].

543Γ. Περιορισμοί του δικαιώματος ευρεσιτεχνίας – Ειδικότερα, οι υποχρεωτικές άδειες εκμετάλλευσης

α. Υποχρεωτικές άδειες εκμετάλλευσης ευρεσιτεχνίας για επιτακτικούς λόγους δημοσίου συμφέροντος (ά. 31 TRIPS και 14 N 1733/1987)

6. Περαιτέρω, όπως κάθε δικαίωμα ιδιωτικού δικαίου, έτσι και το δικαίωμα της ευρεσιτεχνίας δεν είναι απόλυτο, ούτε επιτρέπεται να ασκείται καταχρηστικά. Προκειμένου, λοιπόν, να «οριοθετηθεί» ο απόλυτος και αποκλειστικός χαρακτήρας των περιουσιακών εξουσιών, που απορρέουν από αυτό, και να αποτραπούν πιθανές καταχρήσεις εκ μέρους των δικαιούχων, θεσπίζονται ορισμένες εξαιρέσεις ή περιορισμοί, οι οποίες (−οι) εκφράζουν την κοινωνική δέσμευση της ευρεσιτεχνίας[51]. Στη συνάφεια που μας αφορά, θα πρέπει πρωτίστως να αναφερθεί ο θεσμός των υποχρεωτικών (ήτοι, μη συμβατικών) αδειών εκμετάλλευσης, ο οποίος προβλέπεται στο άρθρο 31 της Συμφωνίας TRIPS και αποσκοπεί στην κατά τον βέλτιστο τρόπο αξιοποίηση των προστατευόμενων με διπλώματα ευρεσιτεχνίας εφευρέσεων, προς όφελος του κοινωνικού συνόλου[52]. Η ως άνω διάταξη, η οποία εντάσσεται 544στις λεγόμενες “ευελιξίες” (flexibilities) της TRIPS[53], καθορίζει τους όρους και τις προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούνται, όταν η νομοθεσία ενός κράτους − μέλους του ΠΟΕ προβλέπει τη χορήγηση υποχρεωτικών αδειών εκμετάλλευσης διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας στο δημόσιο ή τρίτους ιδιώτες χωρίς τη συναίνεση του εκάστοτε δικαιούχου, δηλαδή χωρίς την παραχώρηση εκούσιας/συμβατικής άδειας από τον ίδιο[54]. Στο πλαίσιο αυτό, τα συμβαλλόμενα κράτη είναι ελεύθερα να καθορίζουν τους λόγους, για τους οποίους επιτρέπεται η χορήγηση υποχρεωτικών αδειών σε δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς στην επικράτειά τους, προσδιορίζοντας, μεταξύ άλλων, τι συνιστά «έκτακτη ανάγκη σε εθνικό επίπεδο» ή, εν γένει, «κατάσταση άκρως επείγουσας ανάγκης», λαμβανομένου υπόψη ότι οι κρίσεις δημόσιας υγείας (public health crises), συμπεριλαμβανομένων των επιδημιών/πανδημιών, δύνανται να θεωρηθούν ως τέτοιες[55].

5457. Ωστόσο, μολονότι ο θεσμός των υποχρεωτικών αδειών θα μπορούσε (ιδανικά) να εξασφαλίσει την πρόσβαση όλων των κοινωνικών ομάδων σε προϊόντα (λ.χ. τεχνολογικά, φαρμακευτικά) υψηλής ποιότητας σε προσιτές τιμές[56], έχει υποστεί δριμεία κριτική και έχει τύχει περιορισμένης εφαρμογής μέχρι σήμερα: κυρίως, σε χώρες εκτός της ΕΕ (λ.χ. Ινδία, Ταϋλάνδη, Μαλαισία, Ζάμπια, Εκουαδόρ, Βραζιλία, Γκάνα, Μοζαμβίκη κ. ά.), και αποκλειστικά στους τομείς της φαρμακολογίας και της βιοτεχνολογίας[57], η σημασία των οποίων για την προαγωγή της δημόσιας υγείας και της συλλογικής ευημερίας, γενικότερα, είναι προφανής. Τούτο οφείλεται πρωτίστως στο γεγονός ότι ο εν λόγω θεσμός επεμβαίνει αισθητά στην ιδιωτική αυτονομία[58], ενώ, από την άλλη πλευρά, η επιτυχία του δεν είναι «εγγυημένη», καθώς εξαρτάται από παραμέτρους που ο αδειούχος δεν είναι πάντοτε σε θέση να ελέγξει (λ.χ. αδυναμία πρόσβασης στη συναφή «μυστική» τεχνογνωσία[59], ελλείψεις σε επίπεδο υλικοτεχνικής υποδομής και προσωπικού, περιορισμένοι 546οικονομικοί πόροι, μειωμένη παραγωγική ικανότητα[60], δυσκολία συγκράτησης των τιμών σε χαμηλά επίπεδα[61] κ.ο.κ.). Επιπλέον, έχει ευρέως υποστηριχθεί ότι η χορήγηση υποχρεωτικών αδειών εκμετάλλευσης ευρεσιτεχνίας αναστέλλει την καινοτομία, καθώς περιορίζει τα κίνητρα των μεγάλων φαρμακοβιομηχανιών για επενδύσεις έρευνας και ανάπτυξης (R&D) νέων προϊόντων, και οδηγεί στην παραγωγή φαρμάκων χαμηλής ποιότητας, που βλάπτουν τη δημόσια υγεία[62]. Υπό το εν λόγω πρίσμα, λοιπόν, η θεσμοθέτηση των υποχρεωτικών αδειών θα πρέπει περισσότερο να αποτιμάται ως μέσο άσκησης δημόσιας/κοινωνικής πολιτικής (public/social policy) και, δη, επίτευξης συμβιβασμού μεταξύ των βιομηχανικών χωρών και των χωρών του τρίτου κόσμου, ώστε οι δεύτερες (να «πεισθούν») να προσχωρήσουν στη συμφωνία TRIPS[63], χωρίς, ωστόσο, να παραγνωρίζεται ότι η ψυχολογική πίεση που αυτή δύναται να ασκήσει στην πράξη δεν είναι καθόλου αμελητέα. Και τούτο, γιατί έχει αποδειχθεί πως, σε ορισμένες περιπτώσεις, (ακόμη και) η απειλή χορήγησης μιας υποχρεωτικής άδειας μπορεί να είναι εξίσου αποτελεσματική στη μείωση της τιμής των προστατευόμενων προϊόντων με την ίδια την έκδοσή της[64].

8. Η διάταξη του άρθρου 31 της Συμφωνίας TRIPS μεταφέρεται στην ελληνική 547έννομη τάξη με τα άρθρα 13 και 14 του Ν 1733/1987, τα οποία προσφάτως τροποποιήθηκαν (με τα άρθρα 5 και 6 του Ν 4605/2019, αντιστοίχως), για το σκοπό της συμμόρφωσής τους προς αυτή[65]. Εν προκειμένω, η προσοχή μας εστιάζεται στη διάταξη του άρθρου 14, με το οποίο εισάγεται ένα σύστημα υπαγωγής διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας σε καθεστώς υποχρεωτικής αδειοδότησης για επιτακτικούς λόγους δημοσίου συμφέροντος. Μεταξύ των λόγων αυτών, που απαριθμούνται εξαντλητικά (παρ. 1), ο Έλληνας νομοθέτης ρητώς συγκαταλέγει (και) την προστασία της δημόσιας υγείας[66]. Κατά τα λοιπά, το θεσπιζόμενο σύστημα, η αποτελεσματικότητα του οποίου θα μπορούσε εύλογα να αμφισβητηθεί, διαρθρώνεται σε δύο (2) στάδια: καταρχάς, ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας υπάγεται σε καθεστώς υποχρεωτικής αδειοδότησης με Κοινή Υπουργική Απόφαση/ΚΥΑ (του Υπουργού Οικονομίας και Ανάπτυξης και των κατά περίπτωση συναρμόδιων υπουργών), η οποία εκδίδεται ύστερα από γνωμοδότηση του ΟΒΙ και πρέπει να αιτιολογείται επαρκώς· εν συνεχεία, όποιος (ήτοι, δημόσιος ή ιδιωτικός φορέας) ενδιαφέρεται να κάνει χρήση του ως άνω διπλώματος, μπορεί να υποβάλει αίτηση στο αρμόδιο Υπουργείο για χορήγηση άδειας εκμετάλλευσής του, που λαμβάνει υποχρεωτικά τη μορφή Υπουργικής Απόφασης (παρ. 5)[67]. Σε κάθε περίπτωση[68], η χορηγούμενη «αναγκαστική» άδεια έχει περιορισμένη χρονική διάρκεια και μη αποκλειστικό χαρακτήρα[69], ενώ η χρήση της προορίζεται −κατά κύριο− λόγο για την κάλυψη της ζήτησης στην εγχώρια αγορά[70] και δεν πρέπει να ξεπερνά το μέτρο που είναι αναγκαίο 548για την επίτευξη του σκοπού, για τον οποίο αυτή παρασχέθηκε[71]. Επιπλέον, στον κάτοχο του οικείου διπλώματος ευρεσιτεχνίας καταβάλλεται υποχρεωτικά εύλογη αποζημίωση −και όχι πλήρης, όπως προβλέπει το άρθρο 17 Συντ.[72]−, αφού ληφθεί υπόψη η έκταση της επιδιωκόμενης βιομηχανικής εκμεταλλεύσεως της εφεύρεσης[73]. Αξίζει, πάντως, να σημειωθεί ότι, εφόσον ο δικαιούχος διαφωνεί ως προς το ύψος της αποζημίωσης, αυτή μπορεί να καθορισθεί, μετά από αίτησή του, από το κατά τόπο αρμόδιο Μονομελές Πρωτοδικείο, το οποίο δικάζει κατά τη διαδικασία των ασφαλιστικών μέτρων[74].

β. Οι υποχρεωτικές άδειες εκμετάλλευσης του Καν (ΕΚ) 816/2006 (άρθρο 14A Ν 1733/1987) «για εξαγωγή φαρμακευτικών προϊόντων σε χώρες με προβλήματα δημόσιας υγείας»

9. Περαιτέρω, ξεχωριστής μνείας χρήζει και η περίπτωση των υποχρεωτικών αδειών εκμετάλλευσης διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας σε φαρμακευτικά προϊόντα, τα οποία προορίζονται αποκλειστικώς για εξαγωγή σε αναπτυσσόμενες ή λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες του ΠΟΕ, που αντιμετωπίζουν προβλήματα δημόσιας 549υγείας και δεν διαθέτουν τους αναγκαίους για την παραγωγή τους «πόρους». Η συγκεκριμένη κατηγορία υποχρεωτικών αδειών εξαγγέλλεται στο άρθρο 31α της Συμφωνίας TRIPS, η θέσπιση του οποίου υπήρξε «περιπετειώδης» όσο και αμφιλεγόμενη[75]. Ειδικότερα, στις 14.11.2001, η Τέταρτη σύνοδος της Υπουργικής Συνδιάσκεψης του ΠΟΕ εξέδωσε την περίφημη Διακήρυξη της Ντόχα «για τη Συμφωνία TRIPS και τη δημόσια υγεία»[76], στο πλαίσιο της οποίας, αφενός αναγνωρίστηκε η κρισιμότητα των προβλημάτων δημόσιας υγείας που αντιμετωπίζουν οι αναπτυσσόμενες και λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες και, αφετέρου, επιβεβαιώθηκε η ανάγκη ερμηνείας και εφαρμογής των διατάξεων της εν λόγω Συμφωνίας κατά τρόπο που θα διασφαλίζει τη δίκαιη και ισότιμη πρόσβαση των τελευταίων σε προσιτά, από οικονομική άποψη, φαρμακευτικά προϊόντα. Δύο (2) χρόνια αργότερα (στις 30.08.2003), το Γενικό Συμβούλιο του ΠΟΕ έλαβε απόφαση να εφαρμόσει την παρ. 6 της τελευταίας[77], ενώ, για τον ίδιο σκοπό, ενέκρινε στη συνέχεια Πρωτόκολλο (στις 6.12.2005), το οποίο τροποποιεί αντιστοίχως, ήτοι με την παρεμβολή του νέου άρθρου 31α, τη Συμφωνία TRIPS, και το υπέβαλε στα μέλη του ΠΟΕ προς αποδοχή[78]. Η ΕΕ αποδέχθηκε το Πρωτόκολλο 550χωρίς καθυστέρηση[79], επιλέγοντας να ενσωματώσει την κρίσιμη απόφαση του ΠΟΕ (που «αποτυπώνει» τη ρύθμιση του ως άνω άρθρου 31α) στον Καν. (ΕΚ) 816/2006, ώστε να επιτευχθεί η άμεση και ομοιόμορφη εφαρμογή της σε όλα τα κράτη μέλη της Ένωσης[80]. Ωστόσο, η διάταξη του άρθρου 31α τέθηκε τελικώς σε ισχύ (άλλως, κατέστη δεσμευτική για το σύνολο των συμβαλλόμενων μερών της TRIPS) μόλις το 2017, δεδομένου ότι τότε έγινε αποδεκτή από τα 2/3 των κρατών μελών του ΠΟΕ[81].

10. Όσον αφορά στο περιεχόμενό της, η ρηξικέλευθη αυτή ρύθμιση, η οποία εξυπηρετεί πρωτίστως τα συμφέροντα των «ευάλωτων» μελών του ΠΟΕ, περιορίζει σημαντικά τις απαιτήσεις αναφορικά με τη χορήγηση υποχρεωτικών αδειών εκμετάλλευσης ευρεσιτεχνίας, που προβλέπονται στη γενική διάταξη του άρθρου 31 της Συμφωνίας TRIPS και εξετάστηκαν παραπάνω[82], με στόχο να καλυφθούν οι ανάγκες των αναπτυσσόμενων και λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών, και, δη, οι ελλείψεις τους σε «φαρμακευτικά προϊόντα» (δηλαδή φάρμακα κάθε τύπου ή κατηγορίας, συνθετικά ή βιολογικά, συμπεριλαμβανομένων των εμβολίων[83]), κατοχυρωμένα 551με διπλώματα ευρεσιτεχνίας (προϊόντος ή μεθόδου)[84]. Τούτο επιτυγχάνεται κυρίως μέσω της πρόβλεψης −στην παρ. 1 του άρθρου 31α TRIPS− ότι η υποχρέωση, η οποία ιδρύεται στο άρθρο 31 στοιχ. στ΄ της ιδίας και αφορά στην κατά προτεραιότητα διάθεση των προϊόντων, που παράγονται βάσει υποχρεωτικής άδειας εκμετάλλευσης, στην εγχώρια αγορά, δεν δεσμεύει τα κράτη μέλη − εξαγωγείς, εφόσον πρόκειται για την παρασκευή κατοχυρωμένου(-ων) με δίπλωμα φαρμακευτικού(-ών) προϊόντος(-ων) και την εξαγωγή του(-ς) στις λεγόμενες «επιλέξιμες» χώρες εισαγωγής, όπως αυτές καθορίζονται στο άρθρο 1 στοιχ. β´ του παραρτήματος (Annex) της εν λόγω διεθνούς Συμφωνίας[85]. Πρόκειται, εν συντομία, είτε για τις αναπτυσσόμενες ή λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες του ΠΟΕ, όπως ανωτέρω επισημάνθηκε, είτε (και) για άλλες χώρες, οι οποίες κοινοποιούνται αυτοβούλως στο Συμβούλιο της TRIPS ως «εισαγωγείς», προσδιορίζοντας συγχρόνως και την έκταση (πλήρη ή περιορισμένη, λ.χ. για την αντιμετώπιση συγκεκριμένης εθνικής έκτακτης ανάγκης κ.λπ.), στην οποία προτίθενται να χρησιμοποιήσουν το «σύστημα» του άρθρου 31α[86]· ενώ, για τη διασφάλισή του, δεσμεύονται ότι θα λάβουν όλα τα κατάλληλα μέτρα προκειμένου να αποτρέψουν την επανεξαγωγή των προϊόντων που θα παραχθούν βάσει αυτού[87]. Σε κάθε περίπτωση, οι υποχρεωτικές 552άδειες εκμετάλλευσης ευρεσιτεχνίας, οι οποίες χορηγούνται κατ’ εφαρμογή της προκείμενης ειδικής διάταξης, πρέπει να είναι σαφώς ορισμένες ως προς τη διάρκεια, την έκταση και το αντικείμενό τους και να προσδιορίζουν το ύψος της εύλογης αποζημίωσης που καταβάλλεται υποχρεωτικά στους δικαιούχους των οικείων διπλωμάτων, από το κράτος εξαγωγής[88].

11. Παρά την αδιαμφισβήτητη σημασία του, το «σύστημα» χορήγησης υποχρεωτικών αδειών του άρθρου 31α TRIPS έχει χρησιμοποιηθεί μία μόνον φορά στην πράξη, από την Ρουάντα, προκειμένου να καταστεί δυνατή η (υπό καθεστώς υποχρεωτικής αδειοδότησης) παραγωγή στον Καναδά και εξαγωγή στην πρώτη του φαρμακευτικού σκευάσματος TirAvir, που προορίζεται για την καταπολέμηση του ιού HIV/AIDS. Και όπως τα δεδομένα μαρτυρούν, η λειτουργία του υπήρξε εξόχως χρονοβόρα και άκρως «αποκαρδιωτική»[89]. Στο ίδιο πλαίσιο, αξίζει να αναφερθεί ότι η νέα διάταξη του άρθρου 14Α, η οποία προστέθηκε στο Ν 1733/1987 μόλις το 2019 με στόχο την εξειδίκευση του −ούτως ή άλλως− άμεσα ισχύοντος στο δίκαιό μας Κανονισμού (ΕΚ) 816/2006 που «μεταφέρει», ήτοι καθιστά δεσμευτική για όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ, τις διατάξεις του ως άνω άρθρου 31α, δεν έχει ακόμη εφαρμοστεί. Σε περίπτωση, δε, που χρειαστεί, και η υποχρεωτική άδεια, η οποία προβλέπεται στην εν λόγω εθνική διάταξη, θα πρέπει να χορηγηθεί με απόφαση του ΟΒΙ[90].

12. Δεδομένου ότι η πανδημία COVID − 19 αναμφίβολα συνιστά κρίση δημόσιας υγείας διεθνούς ενδιαφέροντος, που χρήζει επείγουσας αντιμετώπισης[91], και τα δύο είδη υποχρεωτικών αδειών εκμετάλλευσης ευρεσιτεχνίας, τα οποία εξετάστηκαν παραπάνω, θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν προκειμένου να εξασφαλιστεί η ευρύτερη δυνατή παραγωγή και διάθεση εμβολίων κατά του ιού SARS−CoV−2, 553που την προκαλεί, σε προσιτές τιμές, χωρίς τους «περιορισμούς» των αντίστοιχων διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας. Ωστόσο, δεν πρέπει να λησμονείται ότι, βάσει της αρχής της εδαφικότητας, η οποία διέπει το δίκαιο της διανοητικής ιδιοκτησίας[92], και λόγω του ότι το ευρωπαϊκό δίπλωμα (ευρεσιτεχνίας) ενιαίου αποτελέσματος δεν έχει ακόμη τεθεί σε ισχύ, ενώ το «διεθνές» δίπλωμα ευρεσιτεχνίας μόνον ως δέσμη εθνικών δικαιωμάτων δύναται να νοηθεί[93], υποχρεωτικές άδειες εκμετάλλευσης μπορούν να χορηγηθούν, από τις κατά περίπτωση αρμόδιες κρατικές αρχές, μόνο για διπλώματα ευρεσιτεχνίας, τα οποία έχουν απονεμηθεί και ισχύουν στην εδαφική επικράτεια εκάστης χώρας (όπως, λ.χ., της Ελλάδας, της Γερμανίας, της Γαλλίας κ.ο.κ.), σύμφωνα με τους όρους και τις προϋποθέσεις που θεσπίζουν οι διατάξεις της οικείας εθνικής νομοθεσίας. Επομένως, η πρακτική σημασία των επίμαχων (υποχρεωτικών) αδειών στο εξεταζόμενο πλαίσιο είναι περιορισμένη, αφενός διότι (οι) υγειονομικές κρίσεις της έκτασης που έλαβε η πανδημία COVID − 19 απαιτούν συνεργασίες σε υπερ−εθνικό/διεθνές επίπεδο και, αφετέρου, διότι, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, η επαρκής παραγωγή και αποτελεσματική διάθεση των φαρμακευτικών προϊόντων και, δη, των εμβολίων που απαιτούνται για την αντιμετώπισή τους, δυσχεραίνεται όχι μόνον από τους περιορισμούς, τους οποίους επιβάλλουν τα ισχύοντα επί αυτών διπλώματα ευρεσιτεχνίας, αλλά κυρίως από άλλους λόγους, όπως, λ.χ., ελλείψεις σε επίπεδο τεχνογνωσίας, χρηματοδότησης, παραγωγικού δυναμικού, μηχανοργάνωσης[94] κ.ο.κ.

γ. Η εξαιρετική ρύθμιση του άρθρου 73 TRIPS

13. Τέλος, στις διατάξεις, οι οποίες εισάγουν απόκλιση από τις υποχρεώσεις προστασίας των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, που θεσπίζονται στο 2ο (ΙΙ) και 3ο (ΙΙΙ) μέρος της Συμφωνίας TRIPS, συγκαταλέγεται και η εξαιρετική, ακροτελεύτια διάταξη του άρθρου 73 της ιδίας. Σύμφωνα με τη ρύθμιση αυτή, ειδικότερα, η οποία φέρει τον τίτλο «Εξαιρέσεις ασφαλείας» και έχει δημιουργήσει ποικίλα ερμηνευτικά προβλήματα στην πράξη[95], κάθε κράτος μέλος του ΠΟΕ μπορεί 554να λαμβάνει οποιοδήποτε μέτρο κρίνει αναγκαίο για την προάσπιση των θεμελιωδών συμφερόντων ασφαλείας του, όταν −μεταξύ άλλων− συντρέχει «έκτακτη κατάσταση στις διεθνείς (του) σχέσεις» (στοιχ β´, περίπτ. iii)[96]. Εάν, λοιπόν, γίνει δεκτό ότι η διεθνής υγειονομική κρίση που ξέσπασε λόγω της πανδημίας COVID − 19 συνιστά «έκτακτη κατάσταση στις διεθνείς σχέσεις» των κρατών μελών του ΠΟΕ, υπό την παραπάνω έννοια[97], τα τελευταία θα μπορούσαν, επικαλούμενα ως νομική βάση το άρθρο 73 της Συμφωνίας TRIPS, να αναστείλουν (ακόμη και) την εφαρμογή των υπόλοιπων διατάξεών της και, δη, εκείνων που αναγνωρίζουν και προστατεύουν τόσο τα δικαιώματα ευρεσιτεχνίας επί των εμβολίων κατά του ιού SARS−CoV−2 όσο και τα υπόλοιπα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας (λ.χ. 555σήματα, βιομηχανικά σχέδια και υποδείγματα, εμπορικά απόρρητα κ.λπ.), που ενδεχομένως σχετίζονται μ’ αυτά[98], με απώτερο στόχο τα περιπόθητα εμβόλια να καταστούν «παγκόσμια δημόσια αγαθά»[99]. Ωστόσο, εφόσον είναι δυνατή η υπαγωγή των ως άνω διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας σε καθεστώς υποχρεωτικής αδειοδότησης, η οποία περιορίζει μεν την ιδιωτική αυτονομία των κατόχων τους, αλλά −στο μέτρο που προϋποθέτει την αποζημίωσή τους− δεν απαλλοτριώνει/«καταργεί» τα οικεία δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας, η επίκληση (και εφαρμογή) του άρθρου 73 της Συμφωνίας TRIPS στο συζητούμενο πλαίσιο δεν φαίνεται να είναι σύμφωνη προς την αρχή της αναλογικότητας[100]. Εξάλλου, όπως προσφυώς σημειώνεται, η αναγνώριση των εμβολίων (κατά του ιού SARS−CoV−2) ως παγκόσμιων δημόσιων αγαθών απαιτεί εκτεταμένη διεθνή συνεργασία, υπό τη μεσολάβηση των αρμόδιων (διεθνών) οργανισμών[101], και, επιπλέον, τη λήψη μιας σειράς μέτρων σε εθνικό επίπεδο, ώστε να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα που η προσωρινή (όσο και αιφνίδια) θέση σε αναστολή των (εθνικών) διατάξεων προστασίας των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας αναμφίβολα θα δημιουργήσει (λ.χ. ζητήματα συνταγματικότητας, διεκδίκησης αποζημιώσεων από τους θιγόμενους δικαιούχους κ.ο.κ.)[102].

ΙΙΙ. Οι πρωτοβουλίες της διεθνούς κοινότητας

Α. Προτάσεις για προσωρινή παρέκκλιση από τις διατάξεις της Συμφωνίας TRIPS (“TRIPS COVID−19 waiver”)

Υπό το φως των όσων παραπάνω αναφέρθηκαν, αξίζει πλέον να εξεταστεί, ποια νομοθετικά ή/και άλλα μέτρα αναλήφθηκαν από τη διεθνή κοινότητα για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Ειδικότερα:

14. Καταρχάς, στο πλαίσιο που μας αφορά, ορισμένα κράτη, όπως λ.χ. το Ισραήλ, 556η Χιλή και ο Ισημερινός, με αιτιολογία την προστασία της δημόσιας υγείας, προέβησαν, τον Μάρτιο του 2020, στη χορήγηση υποχρεωτικών αδειών εκμετάλλευσης ευρεσιτεχνιών σε φαρμακευτικά σκευάσματα, όπως λ.χ. στη ρεμδεσιβίρη που στο παρελθόν είχε χρησιμοποιηθεί για τη θεραπεία του ιού Έμπολα, προς χρήση τους κατά του ιού SARS−CoV−2[103]. Στην ίδια κατεύθυνση, τον Οκτώβριο του 2020, η Ινδία και η Νότια Αφρική υπέβαλαν στα μέλη του Συμβουλίου TRIPS κοινή πρόταση για παρέκκλιση από ορισμένες διατάξεις της οικείας Συμφωνίας (“TRIPS COVID−19 waiver”), για απροσδιόριστο −καταρχάς− χρονικό διάστημα, με σκοπό την πρόληψη, την ανάσχεση και θεραπευτική αντιμετώπιση της νόσου COVID−19[104]. Η εν λόγω πρόταση, η οποία έλαβε την άμεση συμπαράσταση του ΠΟΥ και σημαντική στήριξη από την κοινωνία των πολιτών[105], απορρίφθηκε σθεναρά από την πλειονότητα των προηγμένων οικονομικά κρατών (ενδεικτικώς: ΕΕ, Μεγ. Βρετανία, Ιαπωνία, Αυστραλία, Καναδά, Ελβετία)[106]. Ωστόσο, στις 5 Μαΐου 2021, η κυβέρνηση Beiden − Harris, με μια μάλλον «απροσδόκητη» δήλωσή της, 557εξέφρασε την περιορισμένη στήριξή της σ’ αυτήν, τασσόμενη υπέρ της παρέκκλισης από τις διατάξεις προστασίας των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, τα οποία υφίστανται ή ενδέχεται να γεννηθούν −αποκλειστικά και μόνον− επί των εμβολίων που προορίζονται για την πρόληψη της νόσου COVID−19· και επεσήμανε ότι οι ΗΠΑ προτίθενται να αναλάβουν ενεργό ρόλο στις επί του κειμένου διαπραγματεύσεις που θα διεξαχθούν στον ΠΟΕ, ώστε τούτο να καταστεί δυνατό[107]. Λίγες μέρες αργότερα, 62 κράτη μέλη του ΠΟΕ υπέβαλαν αναθεωρημένη, και σαφώς ευρύτερη, πρόταση για παρέκκλιση τριετούς (τουλάχιστον) διάρκειας από μεγαλύτερα τμήματα της Συμφωνίας TRIPS, τα οποία καλύπτουν ολόκληρο το φάσμα των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, σε σχέση με όλα τα προϊόντα και τις τεχνολογίες υγείας (λ.χ. διαγνωστικά και θεραπευτικά μέσα, εμβόλια, ιατρικές συσκευές, εξοπλισμό ατομικής προστασίας κ.ά.), που προορίζονται για την πρόληψη, αντιμετώπιση και ανάσχεση της πανδημίας, καθώς και τα συστατικά και τις μεθόδους, που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή τους[108].

15. Προκειμένου, όμως, να γίνει δεκτή, η ως άνω πρόταση θα έπρεπε να υπερψηφιστεί και από τα 164 μέλη του ΠΟΕ, πράγμα που τελικώς δεν συνέβη[109]. Ειδικότερα, η Γερμανία έσπευσε να διατυπώσει ρητώς τις αντιρρήσεις της[110], ενώ η ΕΕ προέκρινε την αξιοποίηση των υφιστάμενων «ευελιξιών» του κανονιστικού πλαισίου της TRIPS και, κυρίως, της υποχρεωτικής αδειοδότησης[111], υποστηρίζοντας την απλοποίηση της ακολουθητέας διαδικασίας σε περιόδους κρίσεων. Και 558τούτο, παρά το γεγονός ότι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, με ψήφισμά του, αφενός τάχθηκε υπέρ των «προορατικών, εποικοδομητικών και βασισμένων στο κείμενο διαπραγματεύσεων για προσωρινή παρέκκλιση από τη Συμφωνία TRIPS του ΠΟΕ, με στόχο την ενίσχυση της παγκόσμιας πρόσβασης σε οικονομικά προσιτά ιατρικά προϊόντα που σχετίζονται με τη νόσο COVID − 19»[112], και, αφετέρου, παρότρυνε την Επιτροπή να παράσχει κίνητρα στις φαρμακευτικές εταιρείες, ώστε να μοιράζονται τις τεχνολογίες και την τεχνογνωσία τους μέσω του αντίστοιχων «εργαλείων» του ΠΟΥ (λ.χ. το CΟVID−19−TAP), και να συμπεριλάβει στις μελλοντικές συμφωνίες προαγοράς (ΑPAs) της ΕΕ δεσμεύσεις για σύναψη συμβάσεων εκμετάλλευσης ευρεσιτεχνιών και μεταφοράς τεχνολογίας υπό εύλογους όρους, ιδίως με τις αναπτυσσόμενες και λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες, ώστε να διευκολυνθεί η παραγωγή εμβολίων σ’ αυτές[113]. Από την άλλη πλευρά, στην Αμερικανική Γερουσία επικράτησε σύγχυση, τη στιγμή που οι ΗΠΑ ουδέποτε σταμάτησαν να απαγορεύουν de facto τις εξαγωγές εμβολίων κατά της νόσου COVID − 19, αλλά και κάποιων ενδιάμεσων προϊόντων (λ.χ. πρώτων υλών και ΔΦΟ) που είναι απαραίτητα για την παραγωγή τους[114]. Τελικώς, η πρόταση των 62 μελών του ΠΟΕ, η οποία συζητήθηκε εκ νέου στη Διακυβερνητική Διάσκεψη της TRIPS, στις 30 Νοεμβρίου 2021 (στη Γενεύη), δεν οδήγησε, όπως άλλωστε αναμενόταν, στη λήψη οριστικής απόφασης[115].

559Β. Λοιπές συνεργατικές δράσεις διεθνούς εμβέλειας

16. Πέραν, όμως, των ενεργειών στο πλαίσιο του ΠΟΕ, που σχετίζονται άμεσα με τη «διαχείριση» των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας (συμπεριλαμβανομένων των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας) επί των εμβολίων κατά του ιού SARS−CoV−2, ειδική αναφορά προσήκει και στις λοιπές δράσεις, οι οποίες αναλήφθηκαν σε παγκόσμιο επίπεδο, τόσο από μεγάλους διακρατικούς/διεθνείς οργανισμούς (ιδίως, δε, από τον ΠΟΥ) και (από) μη κυβερνητικές και φιλανθρωπικές οργανώσεις, όσο και στο πλαίσιο της ΕΕ ή/και με τη συμμετοχή της, με στόχο τη δημόσια χρηματοδότηση μέρους του κόστους έρευνας και ανάπτυξης των συζητούμενων εμβολίων, που συνεπάγεται και επιμερισμό του συναφούς οικονομικού ρίσκου (λ.χ. ACT−Accelerator, COVAX Facility κ.λπ.)[116]. Ωστόσο, παρόλο που οι συναφείς «μηχανισμοί» αποδεδειγμένα συνέβαλαν στην επιτάχυνση και επαύξηση της παραγωγής εμβολίων κατά της νόσου COVID − 19 και στην −κατά το δυνατόν− ισότιμη κατανομή και διάθεσή τους, σε οικονομικά προσιτές τιμές σε παγκόσμιο επίπεδο, δεν επέφεραν τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Κυρίως, διότι στις περισσότερες περιπτώσεις δεν κατάφεραν να συγκεντρώσουν την υπεσχημένη χρηματοδότηση από τους συμμετέχοντες δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς, ενώ οι προσπάθειες των κυβερνήσεων, ιδίως δε των οικονομικά και διαπραγματευτικά ισχυρότερων κρατών, για «κατά προτεραιότητα» ικανοποίηση των εθνικών/ εγχώριων αναγκών τους, δεν κατέστη εφικτό να περιορισθούν[117]. Εξάλλου, οι ως άνω πολυμερείς μηχανισμοί, που στηρίζουν την ανάπτυξη των εμβολίων κατά της 560COVID − 19 και προωθούν την ισότιμη πρόσβαση σε αυτά, ομοιάζουν σημαντικά με τις διμερείς συμφωνίες προαγοράς (ΑPAs) που συνήψε η ΕΕ, αλλά και πολλά κράτη εκτός αυτής[118], και ως εκ τούτου, για τους επικριτές τους, εμφανίζουν τις ίδιες «παθογένειες»: ήτοι, διατηρούν άθικτο το ισχύον νομοθετικό καθεστώς προστασίας των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας επί των εμβολίων κατά της επίμαχης νόσου και επιβαρύνουν έμμεσα τους φορολογούμενους πολίτες (και) με την υποχρέωση αποζημίωσης των κατ’ ιδίαν δικαιούχων[119].

ΙV. Καταληκτικές επισημάνσεις − προτάσεις

17. Η ανησυχία ότι τα δικαιώματα ευρεσιτεχνίας επί των εμβολίων κατά της νόσου COVID − 19 ενδέχεται να αποτελέσουν εμπόδιο στην καταπολέμησή της, αν και θεμιτή, δεν επιβεβαιώθηκε· ενώ ουδόλως αποδείχθηκε ότι η προσωρινή αναστολή ισχύος των διατάξεων της Συμφωνίας TRIPS, που αφορούν στην προστασία τους (“TRIPS COVID − 19 waiver”), θα οδηγούσε αυτόματα στην επαύξηση ή επιτάχυνση της παραγωγής των συγκεκριμένων εμβολίων[120]. Και τούτο, γιατί ο περιορισμός της διεθνούς παραγωγικής ικανότητας ως προς αυτά, όταν και όπου εκδηλώθηκε, συνδέθηκε κυρίως με την έλλειψη της αναγκαίας τεχνογνωσίας και διάφορα προβλήματα σε οικονομοτεχνικό επίπεδο (π.χ. ελλείψεις πόρων, πρώτων υλών ή/και κατάλληλων υλικοτεχνικών υποδομών, περιορισμένη χρηματοδότηση, έλλειψη εξειδικευμένου επιστημονικού προσωπικού, ανεπαρκής οργάνωση ή/και προγραμματισμός κ.ο.κ.) και όχι με τα τυχόν υπάρχοντα δικαιώματα ευρεσιτεχνίας[121]. Δεν αποκλείεται, μάλιστα, μια τέτοια «δραστική» νομοθετική πρωτοβουλία 561εκ μέρους του ΠΟΕ, η οποία αναμφίβολα θα κλόνιζε τις ήδη εύθραυστες ισορροπίες μεταξύ των μελών του, να λειτουργήσει −αν ποτέ ήθελε αναληφθεί− ως αντικίνητρο στην ανάπτυξη της καινοτομίας στον οικείο τομέα, αποθαρρύνοντας, λ.χ., τις ιατροφαρμακευτικές και βιοτεχνολογικές επιχειρήσεις από την ανάληψη νέων ερευνητικών προσπαθειών και επενδύσεων στο πεδίο της συζητούμενης νόσου, των ενδεχόμενων μεταλλάξεών της ή/και άλλων επιδημιών στο μέλλον[122].

Περαιτέρω, μολονότι η άποψη, πως η απονομή διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας στους κατ’ ιδίαν εφευρέτες προωθεί την έρευνα και προάγει την καινοτομία, δεν αμφισβητείται, έχει πλέον καταστεί σαφές ότι για την επιτυχή αντιμετώπιση της πρόσφατης διεθνούς υγειονομικής κρίσης, όπως και κάθε κρίσης ανάλογων διαστάσεων, απαιτούνται συνεργασίες μεταξύ περισσότερων δικαιούχων ευρεσιτεχνιών, φυσικών ή/και νομικών προσώπων, προς το συμφέρον της ολότητας. Αυτές θα μπορούσαν να υλοποιηθούν, είτε α) μέσω κοινοπραξιών εκμετάλλευσης ευρεσιτεχνιών (patent pools), στο πλαίσιο των οποίων δύο ή περισσότεροι κάτοχοι διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας συμφωνούν να δημιουργήσουν ένα «τεχνολογικό πακέτο», απαρτιζόμενο από τα δικαιώματά τους, με στόχο να προβούν στην παραχώρηση αδειών εκμετάλλευσης επί αυτού, ως όλου, τόσο προς αλλήλους όσο και προς τρίτους[123], είτε β) μέσω συμφωνιών σταυροειδούς αδειοδότησης (cross−licensing agreements), ώστε να επιτευχθεί η αμοιβαία πρόσβαση στη νέα, καινοτόμο γνώση, χωρίς την απειλή αντιδικιών[124]. Στο ίδιο πνεύμα, σημαντικό ρόλο αναμένεται να διαδραματίσει η οικειοθελής (και δημοσίως αναλαμβανόμενη) δέσμευση των 562κατόχων διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας για λελογισμένη/«μη επιθετική» χρήση τους ή/ακόμα και για δωρεάν παραχώρησή τους στο κοινό, μέσω ανοιχτών αδειών, για το σκοπό της αναχαίτισης ή της εξάλειψης της πανδημίας (Open Covid Pledge)[125].

18. Όπως συνάγεται από τα παραπάνω, υπό την απειλή της πρωτοφανούς υγειονομικής κρίσης που προκάλεσε η ραγδαία −και ενίοτε ανεξέλεγκτη− εξάπλωση της πανδημίας COVID − 19, οι αντοχές του συστήματος προστασίας της διανοητικής ιδιοκτησίας δοκιμάστηκαν· αλλά (ευτυχώς) δεν οδήγησαν στην κατάρρευσή του. Και τούτο γιατί η σχετική διεθνής και ημεδαπή νομοθεσία εμπεριέχει θεσμούς/«δικλείδες ασφαλείας» (όπως λ.χ. τις υποχρεωτικές άδειες εκμετάλλευσης ευρεσιτεχνίας), που πραγματώνουν το στόχο της κοινωνικής δέσμευσης των οικείων −απόλυτων και αποκλειστικών− περιουσιακών δικαιωμάτων και επιτρέπουν την προσαρμογή τους στις υφιστάμενες «συνθήκες έκτακτης ανάγκης»[126]. Υπό το πρίσμα αυτό, η ένταση που διαπιστώνεται μεταξύ δικαιώματος ευρεσιτεχνίας, από τη μία πλευρά, και προστασίας της δημόσιας υγείας, από την άλλη, κρίνεται σκόπιμο να αντιμετωπισθεί εντός του ισχύοντος δικαιικού συστήματος, με πνεύμα συνεργασίας και αλληλεγγύης, ώστε να ανευρεθεί η πλέον δίκαιη και συμφέρουσα λύση.

Η ανάπτυξη ενός εμβολίου αποτελεί έργο επίπονο, χρονοβόρο και κοστοβόρο, υψηλότατου ρίσκου, για την ανάληψη του οποίου η διεθνής επιστημονική κοινότητα εύλογα ζητά «εγγυήσεις»[127]. Η ολοσχερής αποξένωσή της από τα δικαιώματα ευρεσιτεχνίας, που δικαιολογημένα προσδοκά, θα κλόνιζε την επιδιωκόμενη 563ισορροπία, χωρίς να είναι βέβαιο ότι μακροπρόθεσμα θα ωφελούσε την ανθρωπότητα. Η ευθύνη, συνεπώς, μετατοπίζεται και πάλι στην οργανωμένη Πολιτεία. Αυτή καλείται να αναπτύξει συνεργασίες σε υπερεθνικό επίπεδο και να συμβάλει, με όσα μέσα και πόρους διαθέτει, όχι μόνον στην ανάπτυξη ιατροφαρμακευτικών προϊόντων και θεραπειών για την καταπολέμηση της νόσου COVID − 19, αλλά και στη δίκαιη/ισότιμη κατανομή τους, σε προσιτές τιμές, διασφαλίζοντας −ταυτόχρονα− τις εύλογες αξιώσεις της επιστημονικής κοινότητας και τιθασεύοντας τις τυχόν παράλογες απαιτήσεις της βιομηχανίας[128].

[*] Η παρούσα μελέτη αποδίδει εισήγηση της γράφουσας στο Διεθνές Συνέδριο «Πανδημία Covid 19: Ιατρικά, Νομικά και Ηθικά Ζητήματα», η οποία πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά, στις 11-13 Νοεμβρίου 2021, από το Εργαστήριο Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ, σε συνεργασία με τον Δικηγορικό και τον Ιατρικό Σύλλογο Θεσσαλονίκης.

[1]. Στις 30.01.2020 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (στο εξής: ΠΟΥ) κήρυξε την επιδημική έξαρση «κατάσταση έκτακτης ανάγκης για τη δημόσια υγεία σε διεθνές επίπεδο» (Public Health Emergency of International Concern − PHEIC), ενώ στις 11 Μαρτίου 2020 χαρακτήρισε τη νόσο COVID−19 πανδημία· βλ., αντιστοίχως, https://www.who.int/director-general/speeches/detail/who-director-general-s-statement-on-ihre-mergency-committee-on-novel-coronavirus-(2019-ncov) και https://www.euro.who.int/en/health-topics/health-emergencies/coronavirus-COVID−19/news/news/2020/3/who-announces-COVID−19-outbreak-a-pandemic.

[2]. Σχετ. βλ. αντί πολλών Λεμπέση, Η πορεία προς την ανοσία έναντι της COVID−19: συντονισμός δράσεων των κρατών μελών της ΕΕ, αμερικανικές και διεθνείς επιρροές και συνεργασίες, ΘΠΔΔ 2021, 69επ., 69-70, με παραπομπές, την ίδια, Η πορεία προς το εμβόλιο για τη νόσο COVID−19, Συνήγορος τ. 141/2020, 49επ., 49, Lewnard/Lo, Scientific and Ethical Basis for Social Distancing Interventions Against COVID−19, The Lancet 2020, 631επ.

[3]. Βλ. ιδίως Ανακοίνωση της Επιτροπής της ΕΕ: “Στρατηγική της ΕΕ για τα εμβόλια κατά της νόσου COVID−19”, Bρυξέλλες, 17.6.2020, CΟΜ (2020) 245 final, σ. 1επ., ιδίως σ. 1-2· επίσης βλ. Λεμπέση, ΘΠΔΔ 2021, 69επ., 70, Λεφάκη, Εφευρέσεις επί εμβολίων κατά του ιού SARS−CoV−2, Βιοηθικά 2020, 20επ., 22 (https://doi.org/10.12681/bioeth.24841), Santos Rutschman, Property and Intellectual Property in Vaccine Markets, Texas A&M Journal of Property Law 2021, 110επ., 112, Thanh Le, Andreadakis et al., The COVID−19 Development Landscape, Nature Rev Drug Discov, Vol. 19 (2020), 305επ. διαθέσιμο εις: https://www.nature.com/articles/d41573-020-00073-5 (τελευταία πρόσβαση: 20 Απριλίου 2022).

[4]. Βλ. ιδίως Μέντη, Ενωσιακές δράσεις περί εμβολίων κατά του COVID−19, ΕυΔικ 2021, 108επ., 113-115, με παραπομπές, Santos Rutschman, The COVID−19 Vaccine Race: Intellectual Property, Collaboration(s), Nationalism and Misinformation, Washington University Journal of Law & Policy 2021, 167επ., 174-176, την ίδια, The intellectual property of vaccines: takeaways from recent infectious disease outbreaks, Michigan Law Review Online, Vol. 118 (2019-2020), 170επ., 171, Lai, Scientists Race to Develop Vaccine for New Coronavirus (2020, February 9), MEDICAL XPRESS, διαθέσιμο εις: https://meidcalxpress.com/news/2020-02-scientists-vaccine-coronavirus.html (τελευταία πρόσβαση: 15 Απριλίου 2022), Callaway, The race for coronavirus vaccines: A graphical guide, Nature, Vol. 580 (2020), 576επ., διαθέσιμο εις: https://www.nature. com/articles/d41586-020-01221-y (τελευταία πρόσβαση: 23 Μαρτίου 2022).

[5]. Βλ. αντί πολλών, Σερέτη/Κονδύλη/Κιβωτίδη/Μπένο, ΚΕΠΥ − Policy Report 2021.1, Πανδημία COVID−19 και Ιδιοκτησιακά Πνευματικά Δικαιώματα (πατέντες) φαρμάκων, εμβολίων και διαγνωστικών τεστ για την αντιμετώπισή της, 1επ., 3-4, 15, διαθέσιμο εις: https://www.researchgate.net/publication/358044357 (τελευταία πρόσβαση: 30 Μαρτίου 2021), Bolcato/Rodriguez/Feola/Mizio/Bonsignore/Giliberti/Tettamanti/Aurilio/Aprile, COVID−19 Pandemic and Equal Access to Vaccines, Vaccines 2021, 9, 538, 1επ., 2, διαθέσιμο εις: https://doi.org/10.3390/vaccines9060538 (τελευταία πρόσβαση: 18 Απριλίου 2022), Eccleston − Turner/Upton, Ιnternational Collaboration to Ensure Equitable Access to Vaccines for COVID−19: The ACT−Accelerator and the COVAX Facility, The Milbank Quarterly 99 (2021), 426επ., 427.

[6]. Σχετ. βλ. μεταξύ πολλών Σερέτη/Κονδύλη/Κιβωτίδη/Μπένο, ΚΕΠΥ – Policy Report 2021.1, ό.π., 1επ., 13, Μέντη, ΕυΔικ 2021, 108επ., 117, Santos Rutschman, Washington University Journal of Law & Policy 2021, 167επ., 183–187, με παραπομπές, την ίδια, The Reemergence of Vaccine Nationalism, Georgetown Journal οf Ιnternational Affairs (July 3, 2020), διαθέσιμο εις: https://gjia-georgetown.edu/2020/07/03/the-reemergenceof-vaccine-nationalism/ (τελευταία πρόσβαση: 20 Μαρτίου 2022), Eccleston − Turner/ Upton, The Milbank Quarterly 99 (2021), 426επ., 437-441.

[7]. Συναφώς, θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο 1ος Πυλώνας της Στρατηγικής της ΕΕ για τα εμβόλια κατά της νόσου COVID−19 συνίσταται στην εξασφάλιση επαρκούς παραγωγής εμβολίων στην ΕΕ και, ως εκ τούτου, επαρκών προμηθειών για τα κράτη μέλη της, βάσει συμφωνιών προαγοράς (Αdvanced Purchase Agreements − APAs) με τις εταιρίες που ασχολούνται με την ανάπτυξη και παραγωγή τους και με χρηματοδότηση, η οποία αντλείται πρωτίστως από το «μέσο στήριξης έκτακτης ανάγκης» [Emergency Support Instrument/ESI − ά. 4 παρ. 5 Καν. (ΕΕ) υπ’ αριθ. 2016/369] −συμπληρωματικά, δε, από τα κράτη μέλη− και διοχετεύεται απευθείας στις ως άνω εταιρίες· βλ. COM (2020) 245 final, ό.π. (υποσημ. 3), σ. 2-5· ειδικότερα για τις συμφωνίες αυτές, βλ. Λεμπέση, ΘΠΔΔ 2021, 69επ., 75-76, που προσφυώς επισημαίνει ότι η ευρωπαϊκή χρηματοδότηση θεωρείται προκαταβολή για τα εμβόλια, τα οποία τελικώς αγοράζονται από τα κράτη μέλη, Μέντη, ΕυΔικ 2021, 108επ., 110, 113-114, που κάνει λόγο για «μεταβίβαση» τμήματος του επιχειρηματικού κινδύνου από τον ιδιωτικό στο δημόσιο τομέα, Eccleston − Turner/Upton, The Milbank Quarterly 2021, 426επ., 437–441, Phelan/Eccleston − Turner/Rourke/Maleche/Wang, Legal Agreements: barriers and enablers to global equitable COVID − 19 vaccine access, The Lancet, Vol. 396 (Sept. 19, 2020), 800επ., 800-801, διαθέσιμο εις: https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)31873-0 (τελευταία πρόσβαση: 30 Μαρτίου 2022), Santos Rutschman, Washington University Journal of Law & Policy 2021, 167επ., 183 – 185, όλες(-οι) με παραπέρα παραπομπές.

[8]. Ενδεικτικώς αναφέρεται ότι οι ΗΠΑ επικαλέστηκαν το νόμο «Defense Production Act», ο οποίος είναι εφαρμοστέος σε καιρό πολέμου, για να υποχρεώσουν τις ιδιωτικές εταιρίες παραγωγής εμβολίων να εκπληρώσουν πρώτα τις συμβάσεις που αφορούσαν στη διάθεσή τους στις ΗΠΑ και μετά οποιεσδήποτε άλλες παραγγελίες· ενδεικτικά βλ. Lupkin, Defense Production Act Speeds Up Vaccine Production (March 13, 2021), Shots-Health News from NPR, διαθέσιμο εις: https://www.npr.org/sections/healthshots/2021/03/13/976531488/defense-production-act-speeds-up-vaccine-production· αντιστοίχως, λόγω της εξόχως ανησυχητικής επιδημιολογικής κατάστασης στην Ινδία, η κυβέρνησή της απαγόρευσε (προσωρινά) τις εξαγωγές εμβολίων· βλ. Vishnu, Indian Vaccine Export Ban Makes 91 Nations Vulnerable to New Strains: WHO (May 31, 2021), διαθέσιμο εις: https://www.ndtv.com/india-news/indian-vaccine-export-ban-makes- 91-nations-vulnerable-to-new-strains-who-2453195 (τελευταία πρόσβαση: 10 Μαρτίου 2022).

[9]. Η άποψη, ότι η προστασία των φαρμακευτικών προϊόντων, συμπεριλαμβανομένων των εμβολίων, με διπλώματα ευρεσιτεχνίας (patents) δυσχεραίνει τα μέλη της διεθνούς κοινότητας −και ιδίως τις λιγότερο ανεπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες− να αποκτήσουν ισότιμη και δίκαιη πρόσβαση σε αυτά και οδηγεί σε τεχνητή αύξηση των τιμών τους, κυριαρχεί σε μερίδα της θεωρίας, κυρίως υπό την οπτική της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (human rights) και της κοινωνικής δικαιοσύνης (social justice)· βλ. ιδίως Holis/Pogge, Health Impact Fund: making new medicine accessible for all, Incentives for Global Health (2008), σ. 51-54, Risse, “Is There a Human Right to Essential Pharmaceuticals? The Global Common, the Intellectual Common, and the Possibility of Private Intellectual Property”, HKS Faculty Research Working Paper series RWP08−074, December 2008, σ. 1-47, Millum, Global Bioethics and Political Theory, εις Millum/Emanuel (eds.), Global Justice and Bioethics (2012), σ. 17επ., 30-33· ωστόσο, όπως υποστηρίζεται και στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης, η σημασία των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας (IPRs) για την προώθηση της έρευνας και την ενθάρρυνση της καινοτομίας δεν δύναται να αμφισβητηθεί, ενώ επί του παρόντος δεν υπάρχει καμία εμπειρική απόδειξη ότι η κατάργηση/απαλλοτρίωσή τους θα οδηγούσε αυτομάτως στην αύξηση της παραγωγής των εμβολίων κατά της νόσου COVID − 19· προς την κατεύθυνση αυτή βλ. ενδεικτικώς Christoph/Binctin/Bourdon/Bruguiere et al., The Waiving of Intellectual Property: A Poor Response to a Real Problem (May 21, 2021), De Boufflers Position Paper, May 2021, σ. 1επ., 2, διαθέσιμο εις: https://ssrn.com/abstract=3850550 (τελευταία πρόσβαση: 20 Μαρτίου 2022), Otero, Thinking Slow About IP in Times of Pandemic, ΙΙC 2020, 555επ., 556-557, που τάσσονται υπέρ της λελογισμένης άσκησης των εν λόγω δικαιωμάτων υπό το κράτος της πανδημικής κρίσης και υποδεικνύουν την ανάγκη ενεργοποίησης του «εξισορροπητικού» θεσμού των υποχρεωτικών αδειών, κατά τα οριζόμενα στα ά. 31 και 31bis (στο εξής: ά. 31α) της Συμφωνίας TRIPS· πρβλ. και Bonadio/Baldini, COVID−19, Patents and the Never − Ending Tension between Proprietary Rights and the Protection of Public Health, European Journal of Risk Regulation, Vol. 11 (2020), 390επ., 391i.f., 393-394, διαθέσιμο εις: doi:10.1017/err.2020.24 (τελευταία πρόσβαση: 28 Απριλίου 2022)· ειδικότερα βλ. π.κ., υπό ΙΙ. Γ.

[10]. Όπως ορθά επισημαίνεται, η θεωρία της παροχής κινήτρων [incentive(s) to invent theory] συνιστά την πλέον συνήθη/κλασική δικαιολόγηση (justification) του συστήματος της ευρεσιτεχνίας· Μαρίνος, Δίκαιο Ευρεσιτεχνίας (2013), σ. 8 (αριθ. περ. 1.20) σε συνδ. με σ. 281 (αριθ. περ. 11.01), όπου γίνεται ειδική αναφορά στις εφευρέσεις στον φαρμακευτικό τομέα· βλ. επίσης Ρόκα, Βιομηχανική Ιδιοκτησία & Αθέμιτος Ανταγωνισμός (4η έκδ., 2022), σ. 7-8, 24, Λεφάκης, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1258, Fisher, Fundamentals of Patent Law (2007), σ. 73επ., Landes/Posner, The economic structure of Intellectual Property Law (2003), 294επ., Turner, The Patent System and Competition Policy, New York University Law Review (1969), 451επ.· επίσης βλ. Epstein/Kieff, Questioning the Frequency and Wisdom of Compulsory Licensing for Pharmaceutical Patents, University of Chicago Law Review 2011, 71επ., 72, Santos Rutschman, Texas A & M Journal of Property Law 2021, 110επ., 119-120, 124, την ίδια, Washington University Journal of Law & Policy 2021, 167επ., 173, με παραπομπές.

[11]. Για το δικαίωμα της ευρεσιτεχνίας ως νομικό μονοπώλιο, χρονικά περιορισμένο, βλ. ιδίως Μαρίνο, ΔίκΕυρ, σ. 13-14, αριθ. περιθ. 1.31, Ρόκα, ΒιομΙδ & ΑθεμΑντ4, σ. 7-8, 11- 12, 43, όπου και αναφορά στο ισχύον −στο δίκαιο της ευρεσιτεχνίας− «ανταγωνιστικό παράδοξο», συνιστάμενο στην ενίσχυση του ανταγωνισμού μέσω του περιορισμού του· για τη δυνατότητα παράτασης της διάρκειας ισχύος του διπλώματος ευρεσιτεχνίας, που κατά κανόνα ανέρχεται στα 20 χρόνια (ά. 11 παρ. 1 Ν 1733/1987 και ά. 33 Συμφωνίας TRIPS· σχετ. βλ. Μαρίνο, ό.π., σ. 168-169, αριθ. περ. 6.49-50), μέσω του Συμπληρωματικού Πιστοποιητικού Προστασίας (Supplementary Protection Certificate−SPC), το οποίο χορηγείται υπό προϋποθέσεις για φαρμακευτικά προϊόντα που έχουν αδειοδοτηθεί και προορίζονται για ασθένειες ανθρώπων και ζώων, βλ., αντί πολλών, Αντωνόπουλο, εις: Αντωνόπουλο/Γιοβαννόπουλο/Κοτσίρη, Δίκαιο Διανοητικής Ιδιοκτησίας (2015), σ. 123-124.

[12]. Μαρίνος, ΔίκΕυρ, σ. 281 (αριθ. περ. 11.01α) σε συνδ. με σ. 56 (αριθ. περ. 2.36), Landes/Posner, ό.π., σ. 296, Forman, “Rights” and Wrongs: What utility for the right to health in reforming trade rules on medicines?, εις: Helfer (ed.), Intellectual Property and Human Rights (2013), σ. 692επ., 693-694, Santos Rutschman, Texas A&M Journal of Property Law 2021, 110επ., 119επ., ιδίως 123-126, Epstein/Kieff, University of Chicago Law Review 2011, 71επ., 72· ειδικά σε σχέση με τα εμβόλια κατά της νόσου COVID−19, βλ. Σερέτη/Κονδύλη/Κιβωτίδη/Μπένο, ΚΕΠΥ Policy Report 2021.1., ό.π., σ. 3επ., 5-6, Wetsman, Health Secretary Alex Azar Won’t Promise that a Coronavirus Vaccine Would be Affordable, THE VERGE (Feb. 27, 2020), διαθέσιμο εις: https://www.theverge. com/2020/2/27/ 21155879/alex-azar-coronavirus-vaccine-affordable-insurance (τελευταία πρόσβαση: 27 Απριλίου 2022)· πρβλ. Marengo, How much will the vaccine cost (if ever discovered…), Journal of Industrial and Business Economics 2020, 511επ., 512, 514-515, διαθέσιμο εις: https://doi.org/10.1007/s40812-020-00166-7 (τελευταία πρόσβαση: 28 Απριλίου 2022).

[13]. Βλ. Μαρίνο, ΔίκΕυρ, σ. 281-283, αριθ. περ. 11.01-11.02, Λεφάκη, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1255, Σερέτη/Κονδύλη/Κιβωτίδη/Μπένο, ΚΕΠΥ Policy Report 2021.1., ό.π., σ. 3επ., 13, 15, Ho, Current controversies concerning patent rights and public health in a world of international norms, εις: Takenaka (ed.), Patent Law and Theory − A Handbook of Contemporary Research (2009), σ. 645επ., ιδίως 673επ., Bonadio/Baldini, European Journal of Risk Regulation 2020, 390επ., ιδίως 393-394, Santos Rutschman, Texas A&M Journal of Property Law 2021, 110επ., 119επ., 127-128.

[14]. Το αγαθό της δημόσιας υγείας ή, άλλως, το κοινωνικό δικαίωμα στην υγεία, προστατεύεται βάσει του ά. 21 παρ. 3 Συντ που ορίζει ότι: «Το κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών»· σχετ. βλ. Παπακωνσταντίνου, Το κοινωνικό δικαίωμα στην υγεία − Συνταγματική θεμελίωση (2005), passim, Ανθόπουλο, Νέες διαστάσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων (2001), σ. 160-167, τον ίδιο, Πανδημία, δικαίωμα στην υγεία και καθήκον αλληλεγγύης, ΕΔΔ 2020, 28επ., 29-30, Τζίβα, Το ηλεκτρονικό εμπόριο φαρμάκων (2007), σ. 235-237, κατά την οποία, η δημόσια υγεία, ως αγαθό με «υπέρτερη αξιακή βαρύτητα» έχει εκ της φύσης της ένα προβάδισμα στην επιχειρούμενη κάθε φορά δικαιική στάθμιση μεταξύ των τυχόν αντικρουόμενων θεμελιωδών δικαιωμάτων· επίσης βλ. ά. 35 ΧΘΔΕΕ (right to health care) και σχετ. Hervey/McHall, εις: Peers/Hervey/ Kenner/Ward (eds.), EU Charter of Fundamental Rights − A Commentary (2014), ά. 35 ΧΘΔΕΕ, αριθ. περ. 01, 17 – 41, με παραπομπές.

[15]. Άρθρο 17 Συντ· ενδεικτικώς βλ. Κασιμάτη, Η νέα έννοια της ιδιοκτησίας και της ιδιοκτησιακής προστασίας. Παρατηρήσεις στην απόφ. ΑΠ (ολομ.) 40/1998, ΕΕμπΔ 1999, 189επ., τον ίδιο, Η απόφαση 40/1998 της Ολομέλειας του ΑΠ. Έννοια και προστασία της ιδιοκτησίας, ΝοΒ 1999, 705επ., 721, Ρόκα, ΒιομΙδ&ΑθεμΑντ4, σ. 9, Λιακόπουλο, Βιομηχανική Ιδιοκτησία Ι (έκδ. δ´), 1995, σ. 50π., ιδίως 57-60, Αντωνόπουλο, εις: Αντωνόπουλο/Γιοβαννόπουλο/Κοτσίρη, ΔίκΔΙδ (2015), σ. 55, Μαρίνο, ΔίκΕυρ, σ. 23-24 και εκεί υποσημ. 46, με παραπέρα παραπομπές, τον ίδιο, Πνευματική Ιδιοκτησία (2η έκδ., 2004), αριθ. 87-88, Κουμάντο, Πνευματική ιδιοκτησία (8η έκδ., 2002), σ. 37, Σταυρίδου, Τα άυλα αγαθά στην πτώχευση (2021), σ. 28, αριθ. περ. 13 και εκεί υποσημ. 23, που τάσσονται υπέρ της άποψης ότι η συνταγματική έννοια της ιδιοκτησίας δεν περιορίζεται στα υλικά αγαθά, ήτοι στα πράγματα με την έννοια της ΑΚ 947, αλλά περιλαμβάνει κάθε δικαίωμα περιουσιακής φύσης, ενοχικά δικαιώματα, αξιώσεις και άυλα αγαθά, ενώ, όπως η «εμπράγματη» ιδιοκτησία/κυριότητα, έτσι και τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας υπόκεινται σε περιορισμούς χάριν προστασίας του γενικού συμφέροντος (κοινωνική δέσμευση της ιδιοκτησίας).

[16]. Άρθρο 17 παρ. 2 ΧΘΔΕΕ· σχετ. βλ. Λέντζη, εις Σκουρή (επιμ.), Συνθήκη της Λισσαβώνας − Ερμηνεία Κατ’ άρθρο (2020), ά. 17 ΧΘΔΕΕ, αριθ. περ. 4, Δεσποτίδου, εις Σκουρή, ό.π., ά. 118 ΣΛΕΕ, αριθ. περ. 4, Torremans, εις Peers/Hervey/Kenner/Ward (eds.), ό.π., ά. 17 (2) ΧΘΔΕΕ, αριθ. περ. 01-03, 34-74, Kahn/Eisenhut, εις Geiger/Kahn/Kotzur (Verl.), European Union Treaties (2015), ά. 118 ΣΛΕΕ, αριθ. περ. 1-2, Pila/Torremans, European Intellectual Property Law (2nd Ed., 2019), σ. 21-22, 44-46, 68, 555.

[17]. Προς την κατεύθυνση αυτή βλ. ιδίως Λεφάκη, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1258, 1261, τον ίδιο, Βιοηθικά 2020, 21επ., 27, 28-29, που φαίνεται να τάσσεται υπέρ της αναθεώρησης του υφιστάμενου δικαίου ευρεσιτεχνίας ή/και της θέσπισης ειδικού νομοθετικού πλαισίου, ικανού να ανταποκριθεί στις αυξημένες απαιτήσεις των έκτακτων υγειονομικών κρίσεων, Bonadio/Baldini, European Journal of Risk Regulation 2020, 390επ., 394i.f.- 395· πρβλ. de Campos − Rudinsky, Intellectual property and essential medicines in the COVID−19 pandemic, International Affairs 2021, 1επ., ιδίως 2, 10επ., διαθέσιμο εις: https://doi.10.1093/ia/iiaa232 (τελευταία πρόσβαση: 28 Απριλίου 2022), που προτείνει την τελολογική ερμηνεία του ά. 31α της Συμφωνίας TRIPS υπό το πρίσμα των εξαιρετικών συνθηκών της πρόσφατης πανδημικής κρίσης και με στόχο την αντιμετώπισή της με όρους ισοτιμίας, κοινωνικής δικαιοσύνης και συνεργασίας σε διεθνές επίπεδο.

[18]. Βλ. ιδίως Λεφάκη, Βιοηθικά 2020, 20επ., 26, τον ίδιο, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1259if-1260.

[19]. Σχετ. βλ. Dhenne, Compulsory licensing and Covid−19 vaccines: when fake news spoil the public debate (April 14, 2021), Kluwer Patent Blog, διαθέσιμο εις: http:// patentblog.kluweriplaw.com/2021/04/14/compulsory-licensing-and-COVID−19-vaccines-when-fake-news-spoil-the-public-debate/ (τελευταία πρόσβαση: 10 Μαρτίου 2022), σ. 1, Santos Rutschman, Washington University Journal of Law & Policy 2021, 167επ., 178, Allea Statement on vaccination bottlenecks in the global south and a patent waiver for COVID−19 vaccines (December 2021), σ. 1επ., 7, διαθέσιμο εις: www.wto.org/english/tratop_e/covid19_e/allea_letter_e.pdf (τελευταία πρόσβαση: 15 Απριλίου 2022· στο εξής: Allea Statement on vaccination bottlenecks). Κατά κανόνα, η διαδικασία απονομής διπλώματος ευρεσιτεχνίας διέρχεται από διάφορα στάδια και διαρκεί κατά μέσο όρο δύο (2) χρόνια, ενώ η σχετική αίτηση δημοσιεύεται δεκαοκτώ (18) μήνες μετά την ημερομηνία κατάθεσής της στον αρμόδιο εθνικό (λ.χ. ΟΒΙ), περιφερειακό (λ.χ. EPO − European Patent Office) ή διεθνή (λ.χ. WIPO − World Intellectual Property Organization) οργανισμό· βλ. ενδεικτικώς EPO, European Patent Guide: How to get a European Patent − Annex I − Overview of the procedure for the grant of a European Patent (2021), διαθέσιμο εις: https://www.epo.org/applying/ Guide-for-applicants/html/e/ga_ai.html (τελευταία πρόσβαση: 15 Μαρτίου 2022) καθώς και ά. 93 (1) EPC· όσον αφορά στη διαδικασία ενώπιον του ΟΒΙ, βλ. ά. 7 παρ. 12- 14 Ν 1733/1987 και σχετ. Ρόκα, ΒιομΙδ & ΑθεμΑντ4, § 8, σ. 37επ., Αντωνόπουλο, εις: Αντωνόπουλο/Γιοβαννόπουλο/Κοτσίρη, ΔίκΔΙδ (2015), σ. 126επ.

[20]. Βλ. ιδίως Hilty/Batista/Carls/Kim/Lamping/Slowinski, COVID−19 and the Role of Intellectual Property − Position Statement of the Max Planck Institute for Innovation and Competition of 7 May 2021, σ. 1επ., 7, διαθέσιμο εις: https://ssrn.com/ abstract=3862341 (τελευταία πρόσβαση: 18 Απριλίου 2022), Dhenne, ibid., Santos Rutshcman, ό.π., σ. 177-178, Allea Statement on vaccination bottlenecks, ό.π. (υποσημ. 19), σ. 1επ., 7· αναφορικά με τα διπλώματα ευρεσιτεχνιών των εταιριών BioNTech και Moderna επί της τεχνολογίας “messenger RNA”, δια της οποίας, μέσω του εμβολιασμού, τμήματα του ιού παράγονται μέσα στον ανθρώπινο οργανισμό, ώστε να ενεργοποιηθεί το ανοσοποιητικό σύστημα, βλ., αντιστοίχως, Gaviria/Kilic, BioNTech and Pfizer’s BNT162 Vaccine Patent Landscape (November 12, 2020), Publiccitizen, διαθέσιμο εις: https://www.citizen.org/article/biontech-and-pfizers-bnt162-vaccinepatent-landscape/ και τους ίδιους, mRNA-1273 Vaccine Patent Landscape (For NIHModerna Vaccine), November 16, 2020, Publiccitizen, διαθέσιμο εις: https://www.citizen.org/article/moderans-mrna-1273-vaccine-patent-landscape/ (τελευταία πρόσβαση: 18 Απριλίου 2022).

[21]. Βλ. Santos Rutschman, Washington University Journal of Law & Policy 2021, 167επ., 178 και εκεί υποσημ. 51, την ίδια, the Vaccine Race in the 21st Century, Arizona Law Review 2019, 729επ.

[22]. Σύμφωνα με την Οδηγία 2016/943/ΕΕ «περί προστασίας της τεχνογνωσίας και των επιχειρηματικών πληροφοριών που δεν έχουν αποκαλυφθεί (εμπορικό απόρρητο) από την παράνομη απόκτηση, χρήση και αποκάλυψή τους», ΕΕΕΚ L. 157/1-15.6.2016, η τεχνογνωσία εμπίπτει στην έννοια του εμπορικού απορρήτου και προστατεύεται σήμερα βάσει των ά. 22α − 22κ του Ν 1733/1987, που θεσπίστηκαν με σκοπό την ενσωμάτωσή της· πρβλ. και ά. 39 παρ. 2 (α) TRIPS· σχετ. βλ., αντί πολλών, Μαρίνο, Αθέμιτος Ανταγωνισμός (4η έκδ., 2019), σ. 470επ., Γκράτζιου, Εμπιστευτικές πληροφορίες στο πλαίσιο διαδικασιών ανάθεσης δημοσίων συμβάσεων (2021), σ. 189επ., με παραπομπές, Χίου, Το Δίκαιο προστασίας εμπορικών απορρήτων ως θεμέλιο για την ανάπτυξη μιας οικονομίας της καινοτομίας: Η Πρόταση Οδηγίας για την προστασία μυστικής τεχνογνωσίας και εμπιστευτικών επιχειρηματικών απορρήτων, ΔΕΕ 2016, 27επ., 30-31, 35, που ορθώς επισημαίνει ότι ο εννοιολογικός πυρήνας του εμπορικού απορρήτου συνδέεται απόλυτα με την έννοια της μυστικότητας, αλλά και με τη βούληση του κατόχου του να παραμείνουν μυστικές οι πληροφορίες που ενσωματώνονται σ’ αυτό.

[23]. “Agreement on Trade − Related Aspects of Intellectual Property Rights, Including Trade in Counterfeit Goods” (April 15, 1994, Marrakesh Agreement Establishing the World Trade Organization, Annex 1C, διαθέσιμο εις: www.wto.org/English/docs_e/ legal_e/27-trips_01_e.htm)· η εν λόγω Συμφωνία, όπως ισχύει μετά τη θέση σε ισχύ του ά. 31α (ήτοι, από τις 23.01.2017), είναι διαθέσιμη εις: www.wto.org/English/docs_e/legal_e/31bis_trips_01_e.htm (τελευταία πρόσβαση: 15 Μαρτίου 2022).

[24]. Σχετ. βλ. Ρόκα, ΒιομΙδ&ΑθεμΑντ4, σ. 18-19, Μαρίνο, ΔίκΕυρ, σ. 308επ., ιδίως αριθ. περ. 13.06-13.09, Γρηγοριάδη, Ανάλωση του δικαιώματος στο σήμα και νομιμότητα των παράλληλων εισαγωγών (2013), σ. 94-96, με παραπέρα παραπομπές, Στεφάνου, Το νέο ρυθμιστικό πλαίσιο των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, ΕΕμπΔ 2001, 199επ., Σερέτη/Κονδύλη/Κιβωτίδη/Μπένο, ΚΕΠΥ − Policy Report 2021.1, ό.π., σ. 1επ., 4, Gervais, The TRIPS Agreement − Drafting History and Analysis (5th Ed., 2021), σ. 12- 35, με πλήθος παραπομπών, Correa, The GATT Agreement on Trade-related Aspects of intellectual Property Rights, EIPR 1994, 195επ., Seville, EU Intellectual Property Law and Policy (2nd Ed., 2018), σ. 108, Abbott, The Trips Agreement Article 73 Security Exceptions and the COVID−19 Pandemic, South Centre, Research Paper 116 (August 2020), σ. 1επ., 1, διαθέσιμο εις: https://ssrn.com/abstract=3682260, Vincent, Trip-ing up: The failure of TRIPS Article 31bis, Gonzaga Journal of International Law 2020, 1επ., 3-4, διαθέσιμο εις: https://ssrn.com/abstract=3778945 (τελευταία πρόσβαση: 27 Απριλίου 2022), Nicol/Owoeye, Using TRIPS flexibilities to facilitate access to medicines, Bull World Health Organ 2013, 533επ., 533, διαθέσιμο εις: http://dx.doi.org/10.2471/BLT.12.115865 (τελευταία πρόσβαση: 26 Απριλίου 2022).

[25]. Μαρίνος, ΔίκΕυρ, σ. 310, αριθ. περιθ. 13.10, Dreier, Shaping a Fair International IPR − Regime in a Globalised World − Some Parameters for Public Policy, εις: Govaere/Ullrich (eds.), Intellectual Property, Public Policy and International Trade (2007), σ. 43επ., 52-53· πρβλ. Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 43επ., ιδίως 50-52, κατά τον οποίο οι στόχοι και το περιεχόμενο της TRIPS αφορούν στο/σχετίζονται με το εμπόριο, αλλά δεν επιδιώκουν την φιλελευθεροποίηση του διεθνούς εμπορίου (“…TRIPS is not an Agreement about trade libaralisation”· αριθ. περ. 1.43).

[26]. Μαρίνος, ΔίκΕυρ, σ. 308, αριθ. περ. 13.06· πρβλ. Kur/Maunsbach, Choice of Law and Intellectual Property Rights, Oslo Law Review 2019, 43επ., 48, διαθέσιμο εις: https://www.idunn. no/doi/10.18261/issn.2387-3299-2019-01-07 (τελευταία πρόσβαση: 28 Απριλίου 2022), που κάνουν λόγο για “εμπορευματοποίηση” των ΔΔΙ από την TRIPS (“…IPRS are commodities for world trade”).

[27]. Μαρίνος, ΔίκΕυρ, σ. 311, αριθ. περ. 13.11· επίσης βλ. Λεφάκη, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1255, Seville, EU IP Law & Policy2, σ. 109–110· για την αρχή της ελάχιστης προστασίας, που καθιερώνεται στο ά. 1 παρ. 1 της TRIPS, βλ. Γρηγοριάδη, ό.π., σ. 95, και ειδικότερα Correa, Trade − Related Aspects of Intellectual Property Rights − A Commentary on the TRIPS Agreement (2nd Ed., 2020), σ. 23-25, Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 187-188, αριθ. περιθ. 3.32.

[28]. Βλ. Μαρίνο, ibid., Λεφάκη, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1255 και εκεί υποσημ. 9, Gervais, Τhe TRIPS Agreement5, σ. 43, αριθ. περ. 1.36· βλ. επίσης Dreier, εις: Govaere/Ullrich (eds.), Intellectual Property, Public Policy and International Trade, ό.π., σ. 43επ., 51-54, που επισημαίνει ότι η επιδιωκόμενη εναρμόνιση λαμβάνει ως «μέτρο» ένα (ήδη) υψηλό και όχι ένα ελάχιστο επίπεδο προστασίας· πρβλ. Basheer/Primi, The WIPO Development Agenda: Factoring in the “Technologically Proficient” Developing Countries, εις: De Beer (ed.), Implementing the World Intellectual Property Organization’s Development Agenda (2009), σ. 100επ., 110, που χαρακτηριστικά κάνουν λόγο για το “one−‘supersize’−fits−all model”.

[29]. Η επισήμανση αφορά κυρίως στον τρόπο ενσωμάτωσης (“method of implementing”) των διατάξεων της Συμφωνίας TRIPS, που αποφασίζεται ελεύθερα από κάθε κράτος μέλος, επί τη βάσει των νομικών του παραδόσεων και πρακτικών· βλ. ιδίως Correa, Α Commentary on the TRIPS2, σ. 25i.f.-29. Κατά τα λοιπά, όσον αφορά στο περιεχόμενο των ως άνω διατάξεων, το σύστημα της TRIPS φαίνεται να λαμβάνει ως πρότυπο τους κανόνες διανοητικής ιδιοκτησίας των βιομηχανικών χωρών, εξωθώντας −σχεδόν «αιφνιδιαστικά»− τις αναπτυσσόμενες χώρες να υιοθετήσουν ένα υψηλό επίπεδο προστασίας των οικείων δικαιωμάτων, με αποτέλεσμα να προκληθούν σοβαρές αντιδράσεις και αντιπαραθέσεις· βλ. ιδίως την κριτική του Dreier, εις: Govaere/Ullrich (eds.), Intellectual Property, Public Policy and International Trade, ό.π., σ. 43επ., 51, με παραπομπές.

[30]. ΦΕΚ Α´ 28/09.02.1995 «Κύρωση της Τελικής Πράξης που περιλαμβάνει τα αποτελέσματα των πολυμερών εμπορικών διαπραγματεύσεων στο πλαίσιο του γύρου της Ουρουγουάης» − Συμφωνία για τα δικαιώματα Πνευματικής (: Διανοητικής) Ιδιοκτησίας στον τομέα του Εμπορίου.

[31]. «Μεταφορά τεχνολογίας, εφευρέσεις, τεχνολογική καινοτομία και σύσταση επιτροπής ατομικής ενέργειας», ΦΕΚ 171 Α´/22.4.1987· ο εν λόγω νόμος τροποποιήθηκε και συμπληρώθηκε σταδιακά από τους Ν 3966/2011 (εναρμόνιση προς την Οδηγία 2004/48/ ΕΚ), 4605/2019 και 4782/2021· ειδικότερα βλ. Ρόκα, ΒιομΙδ & ΑθέμΑντ4, σ. 26.

[32]. Ρόκας, ό.π., σ. 19 και εκεί υποσημ. 21.

[33]. Μαρίνος, ΔίκΕυρ, σ. 310, αριθ. περ. 13.09· όσον αφορά στην υποχρέωση των δικαστηρίων των κρατών μελών της ΕΕ, που προσχώρησε στην TRIPS ως αυτοτελές υποκείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, να ερμηνεύουν το εθνικό δίκαιο διανοητικής ιδιοκτησίας υπό το φως της διατύπωσης και των σκοπών των αντίστοιχων διατάξεων της τελευταίας, βλ. Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 186, Davis/St Ouintin/Tritton (eds.), Tritton on Intellectual Property in Europe (5th ed., 2018), σ. 54, αριθ. περ. 1-180 και εκεί υποσημ. 252, με παραπομπές στη συναφή νομολογία του ΔΕΕ.

[34]. Ενδεικτικά βλ. Μαρίνο, ΔίκΕυρ, σ. 16-17, αριθ. περιθ. 1.39, τον ίδιο, Πνευματική Ιδιοκτησία (2η έκδ, 2004), αριθ. περιθ. 779επ., τον ίδιο, Η αρχή της εδαφικότητας στο δίκαιο της διανοητικής ιδιοκτησίας − Μερικές παρατηρήσεις για τη σχέση του με το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο, ΧρΙΔ 2008, 481επ., 483, όπου σημειώνει ότι η Συμφωνία TRIPS, όπως και οι άλλες διεθνείς Συμβάσεις, δεν επηρεάζουν στο ελάχιστο τη χωρική διάσταση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, την οποία αντανακλούν και προϋποθέτουν· επίσης βλ. Lundstedt, Territoriality in Intellectual Property Law (2016), passim, Kur/Maunsbach, Oslo Law Review 2019, 43επ., ιδίως 44-45, 48, με παραπέρα παραπομπές.

[35]. Ενδεικτικώς βλ. Μαρίνο, ΧρΙΔ 2008, 481επ., 482, 486-487, Kur/Maunsbach, Oslo Law Review 2019, 43επ., 53επ., ιδίως 55-58, με παραπομπές.

[36]. Βλ. τη διάταξη του ά. 2 παρ. 5 της Υπ. Απόφ. υπ’ αριθ. Δ.ΥΓ3α/Γ.Π. 32221/2013 «Εναρμόνιση της ελληνικής νομοθεσίας προς την αντίστοιχη νομοθεσία της Ε.Ε. στον τομέα της παραγωγής και της κυκλοφορίας φαρμάκων που προορίζονται για ανθρώπινη χρήση, σε συμμόρφωση με την υπ’ αριθ. 2001/83/ΕΚ Οδηγία «περί κοινοτικού κώδικα για τα φάρμακα που προορίζονται για ανθρώπινη χρήση» (L 311/67−28.11.2001)…» , ΦΕΚ 1049 Β´/29.04.2013, κατά την οποία τα εμβόλια συνιστούν ανοσολογικά φάρμακα, σε συνδ. με τη διάταξη του ά. 44 παρ. 1 Ν 5945/1934· σχετ. βλ. Λεμπέση, ΘΠΔΔ 2021, 69επ., 71-72 και εκεί υποσημ. 17, την ίδια, Συνήγ 2020, 49επ., 50-51, που συναφώς επισημαίνει ότι στην ΕΕ δεν υπάρχει ειδική διαδικασία έγκρισης ενός εμβολίου υπό «κανονικές» συνθήκες, αλλά ακολουθείται η διαδικασία που ισχύει για οποιοδήποτε φαρμακευτικό προϊόν, η οποία διέρχεται μέσω του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΜΑ) και συνήθως διαρκεί από 18 έως 24 μήνες.

[37]. Αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι τις 7.10.1992 δεν ήταν δυνατή, σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία (ά. 1 παρ. 1 του ΝΔ 8/17.6.1926 σε συνδ. με ά. 23 παρ. 7 και 25 παρ. 3 του Ν 1733/1987), η απονομή διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας σε φαρμακευτικά προϊόντα/ουσίες, αλλά μόνο σε μεθόδους παρασκευής φαρμάκων· σχετ. βλ. Μαρίνο, ΔίκΕυρ, σ. 283-284, αριθ. περ. 11.04-11.06, Ρόκα, ΒιομΙδ & ΑθέμΑντ4, σ. 63 και εκεί υποσημ. 115, με παραπομπές, Αντωνόπουλο, Δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για φαρμακευτικά προϊόντα και μεθόδους παρασκευής αυτών (γνμδ.), ΕΕμπΔ 2009, 700επ., Αλεξάκη, Η συμφωνία TRIPS και η προστασία των φαρμακευτικών προϊόντων με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας και με συμπληρωματικό πιστοποιητικό προστασίας, ΔΕΕ 2014, 107επ., Τσιρώνη, Διπλώματα ευρεσιτεχνίας για φαρμακευτικά προϊόντα στο ελληνικό και ευρωπαϊκό δίκαιο, ΕΕμπΔ 1994, 361επ.· πρβλ. ά. 27 παρ. 1 TRIPS, σύμφωνα με το οποίο διπλώματα ευρεσιτεχνίας δύνανται κατ’ αρχήν να απονεμηθούν για κάθε προϊόν ή μέθοδο, σε όλους τους τομείς της τεχνολογίας/τεχνικής (“non-discrimination principle”), ενώ −κατά τη μάλλον κρατούσα άποψη− ο τομέας των φαρμάκων (φαρμακολογία) θεωρείται ως τεχνολογικός τομέας και χρήζει «ισότιμης» μεταχείρισης με τους υπόλοιπους· βλ. αντί πολλών Correa, A Commentary on the TRIPS Agreement2, σ. 264-265, 273- 276, Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 439-445, ιδίως σ. 441-443, όπου ειδική αναφορά στον φαρμακευτικό τομέα και τις προτάσεις για «διαφοροποιημένη»/ειδική αντιμετώπιση των ευρεσιτεχνιών που εμπίπτουν σ’ αυτόν· για τη σχετική προβληματική βλ., αντί πολλών, Didwoodie/Dreyfuss, Diversifying Without Discriminating: Complying with the Mandates of the TRIPS Agreement, Michigan Telecommunications Technology Law Review 2007, 445επ.

[38]. Βλ. ιδίως Μαρίνο, ΔίκΕυρ, σ. 57, αριθ. περ. 3.01, που προσφυώς επισημαίνει ότι η διερεύνηση, αν συντρέχει εφεύρεση, συνιστά −σύμφωνα με το νόμο− το πρώτο νομικό «φίλτρο».

[39]. Για τις εν λόγω προϋποθέσεις, που προβλέπονται στο ά. 5 (παρ. 1, 3-5) Ν 1733/1987 [πρβλ. ά. 27 παρ. 1 (εδ. α΄) TRIPS], βλ. ενδεικτικά, στο σημείο αυτό, Μαρίνο, ΔίκΕυρ, σ. 57επ., που σημειώνει ότι αυτές ισχύουν για κάθε επινόημα, από οποιονδήποτε κλάδο της τεχνικής, χωρίς εξαίρεση (αριθ. περ. 3.02), Ρόκα, ΒιομΙδ & ΑθέμΑντ4, σ. 26i.f.- 27, 31-33, Αντωνόπουλο, εις Αντωνόπουλο/Γιοβαννόπουλο/Κοτσίρη, ΔίκΔΙδ (2015), σ. 111-116· πρβλ., υπό το πρίσμα τoυ ά. 27 TRIPS, Correa, A Commentary on the TRIPS Agreement2, σ. 267-269· επίσης βλ. Ψήφισμα Ευρ. Κοινοβουλίου της 2ας Μαρτίου 2017 «σχετικά με τις επιλογές της ΕΕ για τη βελτίωση της πρόσβασης σε φάρμακα» [2016/2057 (ΙΝΙ)], P8_TA (2017) 0061, και ιδίως την παρ. 48 (υπό τον τίτλο ΔΙ − Ε&Α), μέσω της οποίας η ΕΕ καλεί τις αρμόδιες εθνικές αρχές των κρατών μελών να απονέμουν Διπλώματα Ευρεσιτεχνίας μόνο για φαρμακευτικά προϊόντα που πληρούν αυστηρά τα (νομοθετικά) κριτήρια για τη χορήγησή τους, ώστε να αποφευχθεί το φαινόμενο του “evergreening”.

[40]. Άρθρο 5 παρ. 8 στοιχ. α´ Ν 1733/1987 (πρβλ. ά. 27 παρ. 2 TRIPS)· πρόκειται για «όρια» αυτονόητα μεν, αλλά εξόχως ρευστά και διαρκώς μεταβαλλόμενα δε· ως προς την ερμηνεία τους βλ. ιδίως Μαρίνο, ΔίκΕυρ, σ. 102-104, κατά τον οποίο μέσω των «ορίων» αυτών («πύλες εισόδου») εισέρχονται στο δίκαιο της ευρεσιτεχνίας κανόνες πολιτικής και ηθικής (public policy rules), Αντωνόπουλο, εις: Αντωνόπουλο/Γιοβαννόπουλο/Κοτσίρη, ΔίκΔΙδ (2015), σ. 116-117, Ρόκα, ΒιομΙδ & ΑθεμΑντ4, σ. 29i.f.-30· υπό το πρίσμα της αντίστοιχης διάταξης της TRIPS βλ. ιδίως Correa, Α Commentary on the TRIPS Agreement2, σ. 278-283, Gervais, Τhe TRIPS Agreement5, σ. 448-454, με παραπομπές· γενικότερα βλ. Moufang, The Concept of “Ordre Public” and Morality in Patent Law, εις: Van Overwalle (ed.), Patent Law, Ethics and Biotechnology (1998), σ. 69επ., Liddel, Immorality and Patents: the exclusion of inventions contrary to ordre public and morality, εις: Lever (ed.), New frontiers in the philosophy of intellectual property (2012), σ. 140επ. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι, μετά τη θέση σε ισχύ της Οδηγίας 98/44/ΕΚ «για την προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων» (ΕΕΕΚ L. 213/13−30.07.1998), οι εδώ συζητούμενες έννοιες, όπως ισχύουν στο δίκαιο της ευρεσιτεχνίας, έχουν καταστεί «ενωσιακές» και ερμηνεύονται αυθεντικά από το ΔΕΕ.

[41]. Βλ. αντί πολλών Λεμπέση, ΘΠΔΔ 2021, 69επ., 71-73, Λεφάκη, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1257-1258.

[42]. Έτσι ο Λεφάκης, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1257if.-1258 και εκεί υποσημ. 14, που θεωρεί ότι το αντίθετο θα παραβίαζε προφανώς τα χρηστά ήθη και τη δημόσια τάξη, καθώς η «ενημερωμένη συναίνεση» των προσώπων που συμμετέχουν σε κλινικές δοκιμές επιβάλλεται για λόγους σεβασμού της σωματικής και ψυχικής τους ακεραιότητας και, ειδικότερα, της συνταγματικά κατοχυρωμένης «βιολογικής» τους αυτονομίας, ως έκφανσης του δικαιώματος της ανθρώπινης αξίας, προβλέπεται, δε, σε μία σειρά από δεσμευτικά νομικά κείμενα και κώδικες δεοντολογίας, μεταξύ των οποίων εξέχουσα σημασία κατέχει η διεθνής «Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική» (Σύμβαση Οβιέδο· βλ. ιδίως ά. 5 σε συνδ. με ά. 15–16), η οποία κυρώθηκε από την Ελλάδα με το Ν 2619/1998· βλ. επίσης Καν (ΕΕ) 536/2014 «για τις κλινικές δοκιμές φαρμάκων που προορίζονται για τον άνθρωπο…» (ΕΕΕΚ L. 158/1−27.5.2014)· από την πλούσια σχετική βιβλιογραφία βλ. ενδεικτικώς, Βιδάλη, Βιοδίκαιο (2007), σ. 83επ., με παραπομπές, Λεφάκη, Βιοτεχνολογικές Εφευρέσεις (2004), σ. 282επ., Σκουτέλη, Κλινικές δοκιμές φαρμάκων (2021), passim, ιδίως σ. 78επ., όπου γίνεται ειδική αναφορά στις κλινικές δοκιμές εμβολίων κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID − 19 και σ. 287επ., για τη σημασία της «ενημερωμένης συναίνεσης» των συμμετεχόντων σε κλινικές δοκιμές προσώπων.

[43]. Βλ. ά. 6 παρ. 1, 4-6 Ν 1733/1987· σχετ. βλ. Μαρίνο, ΔίκΕυρ, σ. 105, αριθ. περ. 4.02, Ρόκα, ΒιομΙδ & ΑθέμΑντ4, σ. 33επ., Αντωνόπουλο, εις Αντωνόπουλο/Γιοβαννόπουλο/Κοτσίρη, ΔίκΔΙδ (2015), σ. 136-137, με παραπέρα παραπομπές, όπου και αναφορά στην αρχή του πραγματικού εφευρέτη, η οποία κρατεί στο δίκαιό μας.

[44]. Ά. 7 παρ. 12 - 13 σε συνδ. με ά. 8 παρ. 15 Ν 1733/1987· βλ. Ρόκα, ό.π., σ. 38, Αντωνόπουλο, ό.π., σ. 126i.f., 129-130· πρβλ. ά. 29 παρ. 1 TRIPS· σχετ. βλ. Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 472-473, που συναφώς επισημαίνει ότι η αποκάλυψη της εφεύρεσης είναι το αντάλλαγμα που ο δικαιούχος της ευρεσιτεχνίας καλείται να καταβάλει για το −χρονικά περιορισμένο− μονοπώλιο που του προσφέρεται, Correa, A Commentary on the TRIPS Agreement2, σ. 293-295, Christoph/Binctin/Bourdon/Bruguiere et al., De Boufflers Position Paper, ό.π. (υποσημ. 9), 1επ., 2 (αριθ. 8).

[45]. Βλ. ά. 7 σε συνδ. με ά. 1-4 Ν 1733/1987, όπως προσφάτως τροποποιήθηκαν (με τους Ν. 4811/2021, 4796/2021 και 4887/2022) και ισχύουν σήμερα.

[46]. Τούτο σημαίνει ότι η χρήση, εκμετάλλευση και προστασία του δικαιώματος ευρεσιτεχνίας εξαρτάται αποκλειστικά από τη βούληση του φορέα του/δικαιούχου και όχι από το κράτος· Μαρίνος, ΔίκΕυρ, σ. 17επ., αριθ. περ. 1.40· πρβλ. και το Προοίμιο της Συμφωνίας TRIPS, όπου, μεταξύ άλλων, αναγνωρίζεται ότι τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας (εν γένει) είναι ιδιωτικά δικαιώματα (recognising that “intellectual property rights are private rights”)· σχετ. βλ. Correa, A Commentary on the TRIPS Agreement2, σ. 9-10, και ιδίως Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 169-170, κατά τον οποίο από τη συγκεκριμένη διαπίστωση θα μπορούσε επίσης να συναχθεί ότι τα εν λόγω δικαιώματα δεν επιτρέπεται να απαλλοτριώνονται άνευ αποζημίωσης (αριθ. περ. 3.13) ούτε να ασκούνται καταχρηστικά από τους δικαιούχους τους (αριθ. περιθ. 3.14), ενώ αυτή θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και όταν για λόγους δημοσίου συμφέροντος απαιτείται στάθμιση μεταξύ των συμφερόντων των δικαιούχων, από τη μια πλευρά, και των χρηστών, από την άλλη.

[47]. Αυτό, βεβαίως, ισχύει υπό την επιφύλαξη ειδικότερων νομοθετικών ρυθμίσεων που ενδέχεται να εξαρτούν την κυκλοφορία ενός −κατοχυρωμένου με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας− προϊόντος στην αγορά από πρόσθετες προϋποθέσεις ή/και εγγυήσεις (λ.χ. διοικητική άδεια ή έγκριση από κάποιον εθνικό ή/και ευρωπαϊκό οργανισμό), όπως κατά κανόνα ισχύει για τα φαρμακευτικά προϊόντα, στα οποία συμπεριλαμβάνονται και τα εμβόλια· ως προς το ζήτημα αυτό, βλ. ιδίως Correa, A Commentary on the TRIPS Agreement2, σ. 289· αναφορικά με την υπαγωγή των εμβολίων σε καθεστώς κεντρικής αδειοδότησης, βάσει του Καν. (ΕΕ) 726/2004, βλ. ενδεικτικώς Λεμπέση, ΘΠΔΔ 2021, 69επ., 72 και εκεί υποσημ. 19.

[48]. Άρθρο 10 παρ. 1, εδ. α´ και γ´, σε συνδ. με εδ. δ´, Ν 1733/1987· βλ. ιδίως Ρόκα, ΒιομΙδ & ΑθέμΑντ4, σ. 43-44 σε συνδ. με σ. 6-7 και 25i.f.-26· πρβλ. ά. 28 παρ. 1 (α) της Συμφωνίας TRIPS, που είναι «στενότερα» διατυπωμένο, υπό την έννοια ότι παρέχει στο φορέα του διπλώματος μόνον αρνητικές εξουσίες· σχετ. βλ. Correa, ό.π., σ. 288-291, με παραπομπές.

[49]. Άρθρο 10 παρ. 1 εδ. β´, σε συνδ. με εδ. δ´, Ν 1733/1987· πρβλ. ά. 28 παρ. 1 (στοιχ. β´) της Συμφωνίας TRIPS, το οποίο αφορά αποκλειστικά στις ευρεσιτεχνίες μεθόδου· σχετ. βλ. Correa, ό.π., σ. 291, που συναφώς επισημαίνει ότι ο φορέας ενός τέτοιου διπλώματος δεν μπορεί να απαγορεύσει την παραγωγή και διάθεση του ίδιου προϊόντος, εφόσον η παραγωγή του βασίστηκε σε μέθοδο άλλη από εκείνη που προστατεύεται ή εφόσον αυτή βασίστηκε μεν στην προστατευόμενη μέθοδο, αλλά η τελευταία εφαρμόστηκε στην αλλοδαπή.

[50]. Ά. 10 παρ. 2 εδ. α´ Ν 1733/1987· Μαρίνος, ΔίκΕυρ, σ. 162, αριθ. περ. 6.33 – 6.35· επίσης βλ. Ρόκα, ΒιομΙδ & ΑθέμΑντ4, σ. 45 (αριθ. 6)· πρβλ. Correa, A Commentary of the TRIPS Agreement2, σ. 289, υπό το πρίσμα του ά. 28 παρ. 1 TRIPS, κατά το οποίο η απαγόρευση χρήσης/εκμετάλλευσης της προστατευόμενης ευρεσιτεχνίας από τρίτα προς το δικαιούχο πρόσωπα φαίνεται να είναι −κατ’ αρχήν− «γενική», καθώς δεν εξαιρείται ρητά η επιδίωξη μη εμπορικών σκοπών.

[51]. Βλ. ιδίως Μαρίνο, ό.π., σ. 160 (αριθ. περ. 6.28 – 6.29) σε συνδ. με σ.169 (αριθ. περ. 6.52), τον ίδιο, Η νομική φύση της αναγκαστικής άδειας εκμετάλλευσης σε δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, ΝοΒ 1983, 788επ., Ρόκα, ό.π., σ. 50, Αντωνόπουλο, εις Αντωνόπουλο/Γιοβαννόπουλο/Κοτσίρη, ΔίκΔΙδ (2015), σ. 175 σε συνδ. με σ. 92 (αριθ. 17), όπου γίνεται αναφορά στη γενικότερη αρχή της κοινωνικής δέσμευσης των δικαιωμάτων βιομηχανικής ιδιοκτησίας, Λεφάκη, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1258· πρβλ. και τις διατάξεις των ά. 7 και 8 της Συμφωνίας TRIPS, από τις οποίες, ως ευρύτερη ερμηνευτική αρχή, συνάγεται η επίτευξη ισορροπίας μεταξύ προστασίας της ατομικής ιδιοκτησίας/«αποκλειστικότητας», από τη μία πλευρά, και προαγωγής της συλλογικής (κοινωνικής και οικονομικής) ευημερίας, από την άλλη· βλ. ειδικότερα Correa, A Commentary on the TRIPS Agreement2, σ. 83επ., ιδίως σ. 91-93, 95-96 (με ειδική αναφορά στην προστασία της δημόσιας υγείας), κατά τον οποίο, πέραν της αδιαμφισβήτητης ερμηνευτικής τους αξίας, οι εν λόγω διατάξεις λειτουργούν ως «πύλες εισόδου» αρχών κοινωνικής πολιτικής στον τομέα της διανοητικής ιδιοκτησίας· βλ. επίσης Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 241-244, 247-250, με παραπομπές, Lai, Recognised and Appropriate Grounds for Compulsory Licenses: Reclaiming Patent Law’s Social Contract, εις: Hilty/ Liu (eds.), Compulsory Licensing − Practical Experiences and Ways Forward (2015), σ. 149επ., 161.

[52]. Για την ερμηνεία αυτής της εξαιρετικά σημαντικής διάταξης βλ., μεταξύ πολλών, Μαρίνο, ΔίκΕυρ, σ. 170– 171 (αριθ. περ. 6.52, 6.55), σ. 311 (αριθ. περ. 13.11), Correa, ό.π., σ. 303επ., Gervais, ό.π., σ. 496επ., Ford, Compulsory Licensing Provisions Under the TRIPS Agreement; Balancing Pills and Patents, American University International Law Review 2000, 941επ., Lai, εις: Hilty/Liu (eds.), Compulsory Licensing − Practical Experiences and Ways Forward, ό.π., σ. 149επ., ιδίως 153-161, Vincent, Conzaga Journal of International Law 2020, 1επ., 8-11, Dziuba, TRIPS Article 31bis and H1N1 Swine Flu: Any emergency or urgency exception to patent protection?, Ind. Int’l & Comp. L. Rev. 2010, 195επ., 195-198, Epstein/Kieff, University of Chicago Law Review 2011, 71επ., 73-76, Ruse−Khan, Access to COVID−19 treatment and Intellectual Property Protection − Part I: Patent protection, voluntary access and compulsory licensing, ejiltalk.org 2020 (15 April), σ. 1επ., 2, διαθέσιμο εις: https://www.ejiltalk.org/access-to-covid19-treatment-and-international-intellectual-property-protectionpart-i-patent-protection-voluntary-access-and-compulsory-licensing/ (τελευταία πρόσβαση: 15 Απριλίου 2022).

[53]. Βλ. ιδίως Abbott, South Centre, Research Paper 116 (2020), ό.π., σ. 1επ., 15-16, Vincent, Conzaga Journal of International Law 2020, 1επ., 8, Musungu, The Use of Flexibilities in TRIPS by Developing Countries: Can they Promote Access to Medicines?, CIPIH, WORLD HEALTH ORGANIZATION iii (Aug. 2005), διαθέσιμο εις: www.who.int/intellectual property/studies/TRIPSFLEXI.pdf (τελευταία πρόσβαση: 21 Απριλίου 2022), Wong, Τhe case for compulsory licensing during COVID−19, J Glob Health 2020, 1επ., 2, διαθέσιμο εις: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7242884/ (τελευταία πρόσβαση: 20 Απριλίου 2022), Nicol/Owoeye, Bull World Health Organ 2013, 533επ., 533i.f.-534.

[54]. Βλ. Αιτιολ. Έκθ. του Σχεδίου Νόμου (Υπ. Οικονομίας και Ανάπτυξης) που κατατέθηκε ενόψει της θέσπισης του Ν 4605/2019 (ΦΕΚ Α´ 52/1.4.2019) για την ενσωμάτωση της Οδηγίας (ΕΕ) 2016/943 στην ελληνική έννομη τάξη, σ. 1επ., 4, διαθέσιμη εις: https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/2f026f42-950c-4efc-b950-340c4fb76a24/etexep-eis-synolo.pdf (στο εξής: ΑιτιολΈκθ Ν 4605/2019)· ομοίως βλ. Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 497, που χαρακτηρίζει τη διάταξη του ά. 31 TRIPS ως “a checklist for WTO members”, Correa, A Commentary of the TRIPS Agreement2, σ. 304-305, που εμφατικά σημειώνει ότι η διάταξη αυτή δεν υποχρεώνει τα μέλη του ΠΟΕ να υιοθετήσουν το θεσμό των υποχρεωτικών αδειών, αλλά υποδεικνύει σ’ αυτά που τον έχουν ήδη αναγνωρίσει τους όρους, προς τους οποίους πρέπει να συμμορφωθούν, Vincent, Conzaga Journal οf International Law 2020, 1επ., 8· πρβλ. και Compulsory Licensing of Pharmaceuticals and TRIPS (WTO), διαθέσιμο εις: https://www.wto.org/english/tratop_e/trips-e/public_health_faq_e.htm (τελευταία πρόσβαση: 27 Απριλίου 2022).

[55]. Βλ. ιδίως ά. 31α TRIPS σε συνδ. με την παρ. 5 (γ) της «Διακήρυξης της Ντόχα για τη Συμφωνία TRIPS και τη Δημόσια Υγεία» [WT/MIN(01)/DEC/2], για την οποία γίνεται λόγος στη συνέχεια, υπό 9· σχετ. βλ. Correa, ό.π., σ. 305i.f.-307, Gervais, ό.π., σ. 496, Epstein/Kieff, University of Chicago Law Review 2011, 71επ., 75, Lai, εις: Hilty/Liu (eds.), Compulsory Licensing, ό.π., σ. 149επ., 155i.f.-156, 160ι.f.-161, Van den Bossche, The Law and Policy of the World Trade Organization (2nd. Ed., 2008), σ. 788-789, Reichman, Compulsory licensing of patenting pharmaceutical inventions: evaluating the options, εις: Correa (ed.), Research handbook on the protection of intellectual property under WTO rules: intellectual property in the WTO I (2010), σ. 589επ., 591.

[56]. Ενδεικτικώς βλ. Correa, A Commentary of the TRIPS Agreement2, σ. 304, με παραπομπές, de Campos − Rudinsky, International Affairs 2021, 1επ., 5i.f. – 6, Ford, American University International Law Review 2000, 941επ., 946, 948.

[57]. Σχετ. βλ. Μαρίνο, ΔίκΕυρ, σ. 169, αριθ. περ. 6.52, Σερέτη/Κονδύλη/Κιβωτίδη/Μπένο, ΚΕΠΥ − Policy Report 2021.1, ό.π., σ. 1επ., 9, Λεφάκη, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1258, Wong, J Glob Health, 2020, 1επ., 2, Goyal, Economic and Procedural Constrains of Compulsory Licences for Medicines, εις: Hilty/Liu (eds.), Compulsory Licensing , ό.π., σ. 437επ., 441επ., όπου επισημαίνεται ότι οι περισσότερες υποχρεωτικές άδειες που έχουν εκδοθεί αφορούν σε διπλώματα ευρεσιτεχνίας επί φαρμακευτικών προϊόντων και, ιδίως, επί αντιρετροϊκών φαρμάκων, τα οποία χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση του ιού HIV-AIDS, καθώς και ογκολογικών − αντικαρκινικών.

[58]. Έτσι ο Μαρίνος, ΔίκΕυρ, ibid· στην ίδια κατεύθυνση βλ. Epstein/Kieff, University of Chicago Law Review 2011, 71επ., 75, Ulrich, Mandatory Licensing Under Patent Law and Competition Law: Different Concerns, Complementary Roles, εις: Hilty/Liu (eds.), Compulsory Licensing, ό.π., σ. 334επ., σ. 334-335, 346-347, 349-351, Rozek, The effects of compulsory licensing on innovation and access to health, Journal of World Intellectual Property 2000, 889επ., 891, 910-911, που τάσσεται υπέρ των συμβατικών αδειών, τονίζοντας τα πλεονεκτήματά τους.

[59]. Και τούτο γιατί ο δικαιούχος της ευρεσιτεχνίας δεν υποχρεούται να παραχωρήσει στον αιτούντα την (υποχρεωτική) άδεια και το οικείο Know-how, το οποίο κατά κανόνα είναι χρήσιμο για τη βιομηχανική εφαρμογή της εφεύρεσης· Μαρίνος, ό.π., σ. 171, αριθ. περ. 6.55, Wang, Ancillary Orders of Compulsory Licensing and Their Compatibility with the TRIPS Agreement, εις: Hilty/Liu (eds.), Compulsory Licensing, ό.π., σ. 191επ., 195, 198-200, με παραπομπές, Dhenne, Compulsory Licensing and COVID − 19 vaccines: when fake news spoil the public debate, Kluwer Patent Blog 2021, ό.π. (υποσημ. 19), σ. 1επ., 1.

[60]. Epstein/Kieff, The University οf Chicago Law Review 2011, 71επ., 82, Vincent, Gonzaga Journal of International Law 2020, 1επ., 10, Wang, εις: Hilty/Liu (eds.), Compulsory Licensing, ό.π., σ. 191επ., 194, Ruse−Khan, ejiltalk.org 2020, ό.π., 1επ., 3, Dhenne, ό.π., σ. 1επ., 2.

[61]. Epstein/Kieff, ibid., Rozek, Journal of World Intellectual Property 2000, 889επ., 909, Julian − Arnold, International Compulsory Licensing: The Rationales and the Reality, IDEA 1993, 349επ., 364· πρβλ. όμως Σερέτη/Κονδύλη/Κιβωτίδη/Μπένο, ΚΕΠΥ − Policy Report 2021.1, ό.π., σ. 1επ., 9, de Campos − Rudinsky, International Affairs 2021, 1επ., 5i.f.-6, Bonadio/Baldini, European Journal of Risk Regulation 2020, ό.π., 390επ., 391i.f.-392, που υποστηρίζουν ότι η χορήγηση υποχρεωτικών αδειών οδηγεί πάντα σε μείωση των τιμών διάθεσης των φαρμάκων στην αγορά.

[62]. Σχετ. βλ. Epstein/Kieff, The University οf Chicago Law Review 2011, 71επ., 80i.f.- 81, 82, Rozek, Journal of World Intellectual Property 2000, 889επ., 890i.f.-891, 909- 910, de Campos − Rudinsky, International Affairs 2021, 1επ., 5· πρΒλ. όμως Σερέτη/Κονδύλη/Κιβωτίδη/Μπένο, ΚΕΠΥ − Policy Report 2021.1, ό.π., σ. 1επ., 9, Correa, A Commentary of the TRIPS Agreement2, σ. 305, με αναφορά στον Tandon, Optimal patents with compulsory licensing, Journal of Political Economy 1982, σ. 482επ., Goyal, εις: Hilty/Liu (eds.), Compulsory Licensing, ό.π., σ. 437επ., 438-440, που υποστηρίζουν ότι η αρνητική επίδραση των υποχρεωτικών αδειών στην ανάπτυξη της καινοτομίας δεν έχει τεκμηριωθεί.

[63]. Έτσι ο Μαρίνος, ΔίκΕυρ, σ. 169if.-170, αριθ. περ. 6.52, Ford, American University International Law Review 2000, 941επ., 946, 963επ.· πρβλ. Correa, ό.π., σ. 304, που παρατηρεί ότι μέσω της διάταξης του ά. 31 TRIPS οι βιομηχανικές χώρες προσπάθησαν να περιορίσουν τη δυνατότητα χορήγησης υποχρεωτικών αδειών στην πράξη.

[64]. Μαρίνος, ΔίκΕυρ, σ. 170, αριθ. περ. 6.52· επίσης βλ. Σερέτη/Κονδύλη/Κιβωτίδη/Μπένο, ΚΕΠΥ − Policy Report 2021.1, ό.π., σ. 1επ., 8, Wong, J Glob Health, 2020, 1επ., 2, με παραπομπές.

[65]. Βλ. ΑιτιολΈκθ Ν 4605/2019, ό.π. (υποσημ. 54), σ. 4.

[66]. Βλ. Ρόκα, ΒιομΙδ & ΑθέμΑντ4, σ. 51 (αριθ. περ. 15), που συναφώς παρατηρεί ότι η διάταξη αποκτά ιδιαίτερη σημασία ενόψει της πανδημίας COVID − 19.

[67]. ΑιτιολΈκθ Ν 4605/2019, ό.π., σ. 5· βλ. Ρόκα, ό.π., σ. 51i.f.52.

[68]. Βάσει νομοθετικής παραπομπής της παρ. 5 (εδ. τελευτ.) του ά. 14 στους όρους της παρ. 3 του ά. 13 Ν 1733/1987 («Μη συμβατική άδεια εκμετάλλευσης»).

[69]. Ά. 13 παρ. 3 εδ. α΄ σε συνδ. με ά. 14 παρ. 5 εδ. β´ Ν 1733/1987· πρβλ. και τις διατάξεις των στοιχ. γ΄ και δ΄ του ά. 31 TRIPS· για την ερμηνεία των συγκεκριμένων απαιτήσεων, υπό το πρίσμα της Συμφωνίας TRIPS, βλ. αντί πολλών Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 498 – 499· πρβλ. Correa, A Commentary on the TRIPS Agreement2, σ. 310i.f.-311, που επισημαίνει ότι, κατά το πνεύμα της διάταξης του στοιχ. γ΄ του ά. 31 TRIPS, δεν αποκλείεται −κατ’ αρχήν− ο αιτών να ζητήσει (και λάβει) άδεια μέχρι την εκπνοή της διάρκειας προστασίας του επίμαχου διπλώματος ευρεσιτεχνίας, υπό την επιφύλαξη, όμως, του στοιχ. ζ΄ της ιδίας, που προβλέπει τη λήξη της υποχρεωτικής άδειας όταν παύουν να υφίστανται οι συνθήκες/λόγοι, για τους οποίους αυτή χορηγήθηκε· η μη αποκλειστικότητα, πάντως, ενισχύει τον ανταγωνισμό μεταξύ των περισσότερων αδειούχων στην αγορά, επιτρέποντας συγχρόνως τη χορήγηση και συμβατικών αδειών για το προστατευόμενο προϊόν ή μέθοδο.

[70]. Δηλαδή, πρωτίστως για την κάλυψη των αναγκών της χώρας, στην οποία χορηγήθηκε η υποχρεωτική άδεια και, επομένως, όχι για εξαγωγή σε τρίτες (φτωχότερες, λιγότερο ανεπτυγμένες κ.λπ.) χώρες· βλ. ά. 13 παρ. 3 εδ. δ΄ σε συνδ. ά. 14 παρ. 5 (εδ. τελευτ.) Ν 1733/1987· πρβλ. τη διάταξη του ά. 31 στοιχ. στ΄ TRIPS, η οποία συνιστά την πλέον αμφισβητούμενη διάταξη του τμήματος της TRIPS που αναφέρεται στα διπλώματα ευρεσιτεχνίας και τελικώς οδήγησε −μετά από μακρόχρονες διαπραγματεύσεις και αντεγκλήσεις− στη θέσπιση της παρ. 6 της Διακήρυξης της Ντόχα και −εν συνεχεία− στην εισαγωγή του ά. 31α στο κανονιστικό περιεχόμενο της πρώτης, όπως αναλυτικά εκτίθεται στη συνέχεια (υπό Γ. β, αριθ. 9 – 10)· για την ερμηνεία της ως άνω διάταξης, που μεταφέρθηκε στο δίκαιό μας σχεδόν αυτολεξεί, βλ. ειδικότερα Correa, A Commentary on the TRIPS Agreement2, σ. 311, Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 499, Ruse − Khan, Access to COVID−19 Treatment and International Intellectual Property Protection – Part I, ejiltalk.org 2020 (15 April), ό.π. (υποσημ. 52), σ. 1επ., 3, Seville, EU IP Law & Policy2, σ. 111i.f.-112, de Campos− Rudinsky, International Affairs 2021, 1επ., 7, Vincent, Gonzaga Journal of International Law 2020, 1επ., 9-10.

[71]. Βλ. ιδίως Azmi, Scope and Duration of Compulsory Licenses: Lessons from National Experiences, εις: Hilty/Liu (eds.), Compulsory Licenses, ό.π., σ. 207επ., 209-210, με παραπομπές, Correa, ό.π., σ. 310, Gervais, ό.π., σ. 498.

[72]. Μαρίνος, ΔίκΕυρ, σ. 171, αριθ. περ. 6.55.

[73]. Βλ. ιδίως de Campos − Rudinsky, International Affairs 2021, 1επ., 5, Vincent, Gonzaga Journal of International Law 2020, 1επ., 10, de Figueiredo, TRIPS COVID − 19 Waiver, Patent Breaking and Investment Treaty Arbitration, Kluwer Patent Blog 2021, σ. 1επ., 1, διαθέσιμο εις: http://patentblog.kluweriplaw.com/2021/07/27/trips-COVID-19-waiver-patent-breaking-and-investment-treaty-arbitration (τελευταία πρόσβαση: 18 Απριλίου 2022)· ως προς τον υπολογισμό της «εύλογης» αποζημίωσης στην προκείμενη περίπτωση βλ. ειδικότερα Lin, Prior Negotiation and Remuneration for Patent Compulsory Licensing: Practice, Problem and Proposal, εις: Hilty/Liu (eds.), Compulsory Licensing, ό.π., σ. 165επ., 180επ., με παραπομπές, Correa, ό.π., σ. 312-313, Gervais, ό.π., σ. 499i.f.-500· πρβλ. και τις κατευθυντήριες οδηγίες του ΠΟΥ, οι οποίες συντάχθηκαν από τον J. Love, «Remuneration Guidelines for Non-voluntary Use of a Patent on Medical Technologies, WHO/TCM/2005.1 Geneva (2005).

[74]. Ά. 14 παρ. 4 εδ. β΄ Ν 1733/1987· βλ. Ρόκα, ΒιομΙδ & ΑθέμΑντ4, σ. 52 (αριθ. περ. 16)· πρβλ. και τη διάταξη του ά. 31 στοιχ. ζ΄ TRIPS· σχετ. βλ. Correa, ό.π., σ. 313, Gervais, ό.π., σ. 500.

[75]. Σχετ. βλ. Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 502επ., Vincent, Gonzaga Journal of International Law 2020, 1επ., 13επ., ιδίως 21, de Campos – Rudinsky, International Affairs 2021, 1επ., 7-10, Ruse − Khan, Access to Covid − 19 Treatment and International Intellectual Property Protection − Part 1, ejiltalk.org 2020 (15 April), ό.π. (υποσημ. 52), σ. 1επ., 3-4, Abbott, South Centre, Research Paper 116 (2020), σ. 1επ., 15-16, Wong, J Glob Health, 2020, 1επ., 2, Ong, Compulsory Licences of Pharmaceutical Patents to Remedy Anti-Competitive Practices Under Article 31 (k) of the TRIPS Agreement: Can Competition Law Facilitate Access to Essential Medicines?, εις: Hilty/Liu (eds.), Compulsory Licensing, ό.π., σ. 235επ., 241επ., ιδίως 244-246, Dziuba, Ind. Int’l & Comp. L. Rev. 2010, 195επ., 198-199.

[76]. Βλ. παραπάνω, υποσημ. 55· ειδικότερα, βλ. μεταξύ άλλων, Σερέτη/Κονδύλη/Κιβωτίδη/Μπένο, ΚΕΠΥ − Policy Report 2021.1, ό.π., σ. 1επ., 7, Gervais, ό.π., σ. 129επ. (αριθ. περ. 2.75-2.91) σε συνδ. με σ. 503-504 (αριθ. περ. 3.453), Correa, A Commentary on the TRIPS Agreement2, σ. 305-307, Seville, EU IP Law & Policy2, σ. 111-112, Watal, From Punta Del Este to Doha and Beyond: Lessons from the TRIPS Negotiation Processes, WIPO Journal 2011, 24επ.

[77]. WTO, “Decision on the implementation of paragraph 6 of the Doha Declaration on the TRIPS Agreement and public health, adopted by the General Council on 30 August 2003”, Doc. WT/L/450 and Corr. 1, 1 Sept. 2003, διαθέσιμο εις: https://www.wto.org/english/tratop_e/trips_e/implem_para6_ e.htm (τελευταία πρόσβαση: 30 Απριλίου 2022)· βλ. αντί πολλών Gervais, ό.π., σ. 134-140, Correa, ό.π., σ. 314επ., 328, με παραπομπές, Nicol/Oweye, Bull World Health Organ 2013, 533επ., 534, Tuosto, The TRIPs Council Decision of August 30, 2003 on the Import of Pharmaceuticals under Compulsory Licenses, EIPR 2004, 542επ.

[78]. Document WT/L/641, 8 December 2005· βλ. ιδίως Gervais, ό.π., σ. 142-143 (αριθ. περιθ. 2.90), που συναφώς παρατηρεί ότι το άρθρο 31α της TRIPS ενσωματώνει στο κανονιστικό κείμενο της Συμφωνίας την απόφαση της 30ης.08.2003 του ΠΟΕ· βλ. και Abbott/Reichman, The Doha Round’s Public Health Legacy: Strategies for the Production and Diffusion of Patented Medicines under the Amended TRIPS Provisions, Journal of International Economic Law 2007, 921επ., 932.

[79]. Βλ. την Απόφαση υπ’ αριθ. 2007/768/ΕΚ του Συμβουλίου της 19ης Νοεμβρίου 2007 «για την αποδοχή εξ ονόματος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας του πρωτοκόλλου που τροποποιεί τη συμφωνία για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στον τομέα του εμπορίου (TRIPS), που υπεγράφη στη Γενεύη στις 6 Δεκεμβρίου 2005», ΕΕΕΚ L. 311/35 − 29.11.2007· επίσης βλ. Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου «σχετικά με τη Συμφωνία TRIPS και την πρόσβαση στα φάρμακα», Β6-0271/2007, διαθέσιμο εις: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/B-6-2007-0271_EL.html (τελευταία πρόσβαση: 29 Απριλίου 2022).

[80]. Καν (ΕΚ) αριθ. 816/2006 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 17ης Μαΐου 2006 «για τη χορήγηση υποχρεωτικών αδειών εκμετάλλευσης διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας που σχετίζονται με την παρασκευή φαρμακευτικών προϊόντων για εξαγωγή σε χώρες με προβλήματα δημόσιας υγείας», ΕΕΕΚ L. 157/2 – 9.6.2006· σχετ. βλ. Ρόκα, ΒιομΙδ & ΑθέμΑντ4, σ. 52 (αριθ. περ. 16-17), Μαρίνο, ΔίκΕυρ, σ. 171, αριθ. περ. 6.58, Λεφάκη, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1259.

[81]. Τούτο επιβάλλεται από το άρθρο Χ (παρ. 3) της Συνθήκης του Μαρακές, επί της βάσει της οποίας ιδρύθηκε ο ΠΟΕ, για κάθε τροποποίηση των διατάξεων των Συμφωνιών που αφορούν στη λειτουργία του· ειδικότερα βλ. Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 142 (αριθ. περ. 2.90), σ. 502if.-503, Vincent, Gonzaga Journal of International Law 2020, 1επ., ιδίως 13επ. και εκεί υποσημ. 13, Nicol/Owoeye, Bull World Health Organ 2013, 533επ., 534, Seville, EU IP Law & Policy2, σ. 113 και εκεί υποσημ. 44· ο κατάλογος των κρατών που έχουν αποδεχτεί την τροποποίηση αυτή μέχρι σήμερα είναι διαθέσιμη ηλεκτρονικά εις: https://www.wto.org/english/ratop_e/trips_e/amendment_e.htm (τελευταία πρόσβαση: 28 Απριλίου 2022).

[82]. Βλ. ειδικότερα π.π., υπό ΙΙ. Γ. α (αριθ. 8), και τις βιβλιογραφικές αναφορές των υποσημ. 69-74.

[83]. Έτσι ακριβώς ο Correa, A Commentary on the TRIPS Agreement2, σ. 315.

[84]. Βλ. ά. 1 στοιχ. α΄ του Παραρτήματος της Συμφωνίας TRIPS· σχετ. βλ. Correa, ibid., Vincent, Gonzaga Journal of International Law 2020, 1επ., 23 - 27· βλ. επίσης Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 132 (αριθ. περ. 2.78), Ruse − Khan, Access to Covid−19 Treatment and International Intellectual Property Protection − Part I, ejiltalk.org 2020 (15 April), ό.π. (υποσημ. 52), σ. 1επ., 4, που ειδικώς αναφέρουν ότι το «σύστημα» του ά. 31α TRIPS καλύπτει τόσο τα συστατικά/δραστικές ουσίες που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή των εκάστοτε αναγκαίων φαρμακευτικών προϊόντων, όσο και τις διαγνωστικές συσκευές.

[85]. Bλ. Seville, EU IP Law & Policy2, σ. 113, Abbott/Reichman, Journal of International Economic Law 2007, 921επ., 932, Vincent, Gonzaga Journal of International Law 2020, 1επ., 17, de Campos − Rudinsky, International Affairs 2021, 1επ., 7, Ruse − Khan, Access to Covid−19 Treatment and International Intellectual Property Protection − Part I, ejiltalk.org 2020 (15 April), ό.π. (υποσημ. 52), σ. 1επ., 3i.f.-4, Nicol/Owoeye, Bull World Health Organ 2013, 533επ., 534.

[86]. Βλ. ά. 1 στοιχ. β΄ του Παραρτήματος της Συμφωνίας TRIPS· σχετ. βλ. Gervais, ό.π., σ. 135-137 (αριθ. περιθ. 2.82) σε συνδ. με σ. 505-507 (αριθ. περ. 3.455 - 456), Ong, εις: Hilty/Liu (eds.), Compulsory Licensing, ό.π., σ. 235επ., 243, Vincent, Gonzaga Journal of International Law 2020 , 1επ., 16-17· πρβλ. Ruse − Khan, ό.π., σ. 1επ., 4, που συναφώς επισημαίνει ότι ορισμένα κράτη μέλη του ΠΟΕ και, ειδικότερα, τα οικονομικώς εύρωστα (λ.χ. Αυστραλία, Καναδάς, ΗΠΑ, Μεγ. Βρετανία, Ελβετία κ.ά.) έχουν −κατά ρητή δήλωσή τους− παραιτηθεί από τη δυνατότητα (opt-out) να χρησιμοποιήσουν το σύστημα του ά. 31α TRIPS ως «εισαγωγείς», για λόγους δικαιοσύνης· αναλυτικά για το ζήτημα αυτό, τα προβλήματα που δημιουργεί υπό την απειλή της πανδημίας COVID − 19 και την προσπάθεια «εναλλακτικής» ερμηνευτικής του προσέγγισης, βλ. de Campos − Rudinski, International Affairs 2021, 1επ., ιδίως 8επ.

[87]. Gervais, ό.π., σ. 506 (αρ. περιθ. 3.456), Vincent, Gonzaga Journal of International Law 2020, 1επ., 18.

[88]. Βλ. ά. 31α παρ. 2 που παραπέμπει στο στοιχ. η΄ του ά. 31 της Συμφωνίας TRIPS· σχετ. βλ. Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 142 – 143 (αριθ. περ. 2.90) σε συνδ. με σ. 505, Vincent, ό.π., 1επ., 14i.f.-15.

[89]. Σχετ. βλ. Gervais, ό.π., σ. 144-145, Abbott, Introductory Note to World Trade Organization Canada First Notice to Manufacture Generic Drug for Export, International Legal Materials 2007, 1127επ., Hestermeyer, Canadian − made Drugs for Rwanda: Τhe First Application of the WHO Waiver on Patents and Medicines, ASIL Insight International Economic Law Edition 2007, 11επ., 28· βλ. επίσης Vincent, Gonzaga Journal of International Law, 1επ., 19-21, Reichman, Compulsory licensing of patented pharmaceutical inventions: evaluating the options, J. Law, Med, Ethics 2009, 247επ., 255, που επικρίνουν το γεγονός ότι η παράδοση των επίμαχων φαρμάκων στη Ρουάντα έγινε μετά από τρία (3) χρόνια (!).

[90]. Ά. 14Α παρ. 1 Ν 1733/1987· βλ. Ρόκα, ΒιομΙδ & ΑθέμΑντ4, σ. 52 (αριθ. περ. 16), Λεφάκη, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1260.

[91]. Βλ. ειδικότερα π.π., υπό Ι, αριθ. 1 και εκεί υποσημ. 1.

[92]. Βλ. π.π., υπό ΙΙ. Α (αριθ. 4) και εκεί υποσημ. 34, όπου και οι σχετικές παραπομπές.

[93]. Ενδεικτικώς βλ. Ρόκα, ΒιομΙδ & ΑθέμΑντ4, σ. 65επ., Seville, EU IP Law & Policy2, σ. 189επ., ιδίως 193, ως προς το ευρωπαϊκό δίπλωμα ενιαίου αποτελέσματος, υπό το πρίσμα των Καν (ΕΕ) 1257 & 1260/2012, που δεν έχουν ακόμη τεθεί σε ισχύ· για το «διεθνές» δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, βλ. την ίδια, ό.π., σ. 107-109.

[94]. Στην κατεύθυνση αυτή βλ. Dhenne, Compulsory Licensing and COVID−19 vaccines: when fake news spoil the public debate, Kluwer Patent Blog 2021, ό.π. (υποσημ. 19), σ. 1επ., 1-2, Otero, IIC 2020, 555επ., 556.

[95]. Για την ερμηνεία της εν λόγω διάταξης, η οποία έχει κληθεί σε εφαρμογή σε δύο μόνον περιπτώσεις ενώπιον του Οργάνου Διευθέτησης Διαφορών του ΠΟΕ (βλ. Russia − Traffic in Transit, doc. WT/DS512/R και Saudi Arabia−IPRs, doc. WT/DS567) και «μεταφέρει» στο κανονιστικό κείμενο της TRIPS τη διάταξη του άρθρου ΧΧΙ της GATT, βλ. αντί πολλών Gervais, The TRIPS Agreement5, σ. 741-743, που θεωρεί ότι η θέσπισή της κατά κανόνα αποσκοπεί στην αντιμετώπιση πολεμικών συρράξεων ή εν γένει εντάσεων ή κρίσεων ευρείας κλίμακας, οι οποίες δημιουργούν συνθήκες πολιτικής αστάθειας ή/και βάλλουν κατά της εθνικής κυριαρχίας, της δημόσιας τάξης και ασφάλειας ενός κράτους μέλους του ΠΟΕ· πρβλ. Abbott, South Centre, Research Paper 116 (2020), σ. 1επ., ιδίως 2-14, με έμφαση στις προϋποθέσεις εφαρμογής του στοιχ. β΄ (περίπτ. ii) της εν λόγω διάταξης.

[96]. Ά. 73 (β) (iii) TRIPS· γενικώς βλ. Gervais, ό.π., σ. 741i.f. -742· ειδικότερα, ενόψει της πανδημίας COVID − 19, βλ. Abbott, ό.π., σ. 1επ., ιδίως 7επ., με αναφορά στο Ψήφισμα 2532 (2020) του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ (1 July 2020), διαθέσιμο εις: unscr.com/en/resolutions/doc/2532 (τελευταία πρόσβαση: 30 Απριλίου 2022).

[97]. Τούτο προτείνεται κυρίως από τους: Abbott, ό.π., passim, Ruse − Khan, Access to COVID − 19 Treatment and International Intellectual Property Protection − Part II: National security exceptions and test data protection: ejiltalk.org (April 15, 2020), σ. 1επ., 1i.f.-2, Zaman, The Waiver of Certain Intellectual Property Rights Provisions of the TRIPS for the Prevention, Containment and Treatment of COVID − 19: A Review of the Proposal under WTO Jurisprudence, European Review of Risk Regulation 2022, 1επ., 13-14, διαθέσιμο εις: https://doi.org/10.1017/err.2021.60 (τελευταία πρόσβαση: 30 Απριλίου 2022), με το σκεπτικό ότι, πέραν των οξύτατων προβλημάτων δημόσιας υγείας που αναμφίβολα προξενεί, η πανδημία COVID − 19 και, ιδίως, τα έκτακτα μέτρα που λήφθηκαν για την αντιμετώπισή της [λ.χ. αποκλεισμοί (“lock-downs”), κλείσιμο εξωτερικών και εσωτερικών συνόρων, απαγορεύσεις κυκλοφορίας, κλείσιμο καταστημάτων, περιορισμοί επαγγελματικής δραστηριότητας κ.λπ.], είχαν τεράστιο αντίκτυπο στην οικονομική και κοινωνική ζωή όλων των λαών της γης και, κυρίως, των οικονομικά ασθενέστερων, αλλά και σοβαρότατες πολιτικές επιπτώσεις [ενδεικτικώς βλ. Κοντιάδη, Δικαιώματα και Πανδημία, διαθέσιμο εις: www.dianeosis.org/2020/04/ dikaiomata−kai−pandimia (τελευταία πρόσβαση: 28 Απριλίου 2022), Καϊδατζή, Πανδημία, δημοκρατία, δικαιώματα: Το τέλος του συνταγματικού δικαίου; σ. 1επ., ιδίως 11-25, με παραπομπές, διαθέσιμο εις: https://www.popcon.gr/post/πανδημία−δημοκρατία−δικαιώματα−το−τέλος−του−συνταγματικού−δικαίου (τελευταία πρόσβαση: 30 Απριλίου 2022)]· βλ. επίσης Λεφάκη, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1256 και εκεί υποσημ. 11, τον ίδιο, Βιοηθικά 2020, 20επ., 23i.f.-24, Μέντη, ΕυΔικ 2021, 108επ., 115· στην ίδια κατεύθυνση βλ. και WHO Director−General’s statement on IHR Emergency Committee on Novel Coronavirus (2019−nCoV), της 30ης Ιανουαρίου 2020, ό.π. (υποσημ. 1).

[98]. Abbott, South Centre, Research Paper 116 (2020), ό.π., σ. 1επ., 17-18.

[99]. Λεφάκης, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1256.

[100]. Στο ίδιο πνεύμα βλ. Hilty/Batista et al., COVID−19 and the Role of Intellectual Property, MPI Position Statement, ό.π. (υποσημ. 20), σ. 1επ., 4i.f., 6.

[101]. Λεφάκης, ibid., ο ίδιος, Βιοηθικά 2020, 20επ., 23i.f.-24· επίσης βλ. Allea Statement on vaccination bottlenecks, ό.π. (υποσημ. 19), σ. 1επ., 11.

[102]. Και τούτο, γιατί η θέση σε αναστολή (της ισχύος) των διατάξεων που προστατεύουν τα δικαιώματα ευρεσιτεχνίας, επί τη βάσει του ά. 73 TRIPS, μόνον έναντι των λοιπών κρατών μελών του ΠΟΕ δύναται να λειτουργήσει, υπό την έννοια ότι απαλλάσσει την κυβέρνηση του κράτους, η οποία λαμβάνει τη σχετική απόφαση, από την ευθύνη της έναντι των υπολοίπων για παραβίαση της διεθνούς υποχρέωσής της να τηρεί τις διατάξεις της εν λόγω Συμφωνίας· εκτενώς ο Abbott, ό.π., σ. 1επ., 19-21· πρβλ. και de Figueiredo, TRIPS COVID−19 Waiver, Patent Breaking and Investment Treaty Arbitration, Kluwer Patent Blog 2021, ό.π. (υποσημ. 73), σ. 1επ., 1i.f.-2.

[103]. Σχετ. βλ. Wong, J Glob Health, 2020, ό.π., 1επ., 3i,f,-4· επίσης βλ. Santos − Rutschman, Washington University Journal of Law & Policy 2021, 167επ., 185-187, όπου γίνεται αναφορά στην τιμολογιακή πολιτική της κατασκευάστριας φαρμακευτικής εταιρίας Gilead, με έδρα στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ, Pilington, INSIGHT: Remdesivir and the Role of Patents in Tackling COVID−19, Bloomberg Law (July 17, 2020), διαθέσιμο εις: https://news.bloomberglaw.com/pharma-and-life-sciences/insight-remdesivir-and-the-role-of-patents-in-tackling-COVID−19 (τελευταία πρόσβαση: 19 Απριλίου 2022), Bonadio/Baldini, European Journal of Risk Regulation 2020, 390επ., 390, 392.

[104]. Πρόκειται, ειδικότερα, για τις διατάξεις των Κεφ. 1, 4, 5 και 7 του Μέρους ΙΙ της TRIPS, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται και αυτές που αφορούν την προστασία των ευρεσιτεχνιών επί των εμβολίων κατά του ιού SARS−CoV−2, όπου προφανώς επικεντρώνεται το διεθνές ενδιαφέρον· βλ. “The Waiver from Certain Provisions of the TRIPS Agreement for the Prevention, Containment and Treatment of COVID – 19: Communication from India and the South Africa”, WTO DOC. IP/C/W/669 (2 October 2020)· σχετ. βλ. de Figueiredo, TRIPS COVID − 19 Waiver, Patent Breaking and Investment Treaty Arbitration, Kluwer Patent Blog 2021, ό.π. (υποσημ. 73), σ. 1επ., 1, που επισημαίνει ότι η προτεινόμενη «παρέκκλιση», αν ήθελε γίνει δεκτή, θα σήμαινε −μεταξύ άλλων− και τη δυνατότητα έκδοσης υποχρεωτικών αδειών εκμετάλλευσης ευρεσιτεχνίας επί φαρμακευτικών προϊόντων, υγειονομικού υλικού, διαγνωστικών tests κ.ο.κ, χωρίς την υποχρέωση καταβολής αποζημίωσης στους θιγόμενους δικαιούχους· πρβλ. και Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 10ης Ιουνίου 2021 σχετικά με «την αντιμετώπιση της παγκόσμιας πρόκλησης σχετικά με την COVID − 19: αντίκτυπος της παρέκκλισης από τη συμφωνία TRIPS του ΠΟΕ όσον αφορά τα εμβόλια κατά της COVID − 19, τη θεραπεία, τον εξοπλισμό και την αύξηση της ικανότητας παραγωγής και παρασκευής σε αναπτυσσόμενες χώρες [2021/2692(RSP)], ΕΕΕΚ C 67/64 − 8.2.2022, σ. 1επ [στο εξής: Ψήφισμα ΕυρΚοινοβ για την αντιμετώπιση της COVID − 19 (10.06.2021)].

[105]. Ενδεικτικώς βλ. Σερέτη/Κονδύλη/Κιβωτίδη/Μπένο, ΚΕΠΥ − Policy Report 2021.1, ό.π., σ. 1επ., 14, με παραπομπές.

[106]. Σχετ. βλ. Zaman, European Review of Risk Regulation 2022, 1επ., 3, Allea Statement on vaccination bottlenecks, ό.π. (υποσημ. 19), σ. 1επ., 3-4.

[107]. Office of the United States Trade Representative (May 05, 2021), “Statement from Ambassador Katherine Tai on the COVID −19 Waiver”, διαθέσιμο εις: https://ustr.gov/about-us/policy-offices/press-office/press-releases/2021/may/statementambassador-katherine-tai-COVID −19-trips-waiver (τελευταία πρόσβαση: 20 Απριλίου 2022)· βλ. και Allea Statement on vaccination bottlenecks, ό.π. (υποσημ. 19), σ. 1επ., 3i.f.-4.

[108]. Για την αναθεωρημένη πρόταση των 62 μελών του ΠΟΕ, που υποβλήθηκε στις 21 Μαΐου 2021, βλ. WTO Doc. IP/C/W/669/Rev. 1· σχετ. βλ. Zaman, European Review of Risk Regulation 2022, 1επ., 2.

[109]. Ενδεικτικώς βλ. Allea Statement on vaccination bottlenecks, ό.π. (υποσημ. 19), σ. 1επ., 6 και εκεί υποσημ. 26, με αναφορά στις σχετικές διατάξεις λειτουργίας του ΠΟΕ.

[110]. Για τη στάση της Γερμανίας, που σχολιάστηκε αρνητικά διεθνώς, βλ. ενδεικτικώς Zaman, ό.π., 1επ., 3· επίσης βλ. Germany rejects U.S. proposal to waive patents on COVID −19 vaccines (Reuters, 05 Ιουνίου 2021), διαθέσιμο εις: https://www.reuters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/germany-opposes-us-plan-waivepatents-COVID-19-vaccines-2021-05-06/.

[111]. Βλ. Draft General Council Declaration on the TRIPS Agreement and Public Health in the Circumstances of the Pandemic (Communication from the European Union to the Council for TRIPS), WTO Doc IP/C/W/681 (18 Ιουνίου 2021)· επίσης βλ. European Commission, “Opening Statement by Executive Vice-President Valdis Dombrovskis at the European Parliament Plenary Debate on the Global COVID − 19 Challenge” (European Commission, 19 May 2021), διαθέσιμο εις: ec.europa.eu/commission/com-missioners/2019-2024/dombrovskis/announcements/opening−statement−executive−vice−president−valdis−dombrovskis−european−parliament−plenary−debate−en (τελευταία πρόσβαση: 10 Απριλίου 2022).

[112]. Βλ. Ψήφισμα ΕυρΚοινοβ για την αντιμετώπιση της COVID − 19 (10.06.2021), ό.π. (υποσημ. 104), σ. 1επ., παρ. 1 (εδαφ. τελευτ.).

[113]. Βλ. Ψήφισμα ΕυρΚοινοβ για την αντιμετώπιση της COVID − 19 (10.06.2021), ό.π. (υποσημ. 104), σ. 1επ., παρ. 9. Εν προκειμένω, αξίζει να σημειωθεί ότι η ΕΕ, μέσω της Γενικής Διεύθυνσης της Επιτροπής Joint Research Centre (JRC), είχε ήδη, από το Δεκέμβριο του 2020 (18.12.2020), συνάψει μνημόνιο συνεργασίας με την πλατφόρμα Medicines Patent Pool (MPΡ) του ΟΗΕ (UNITAID), η οποία ενθαρρύνει την ανάπτυξη κοινοπραξιών εκμετάλλευσης ευρεσιτεχνιών και βασίζεται στο διαμοιρασμό της γνώσης· σχετ. βλ. EU_Commission_MoU_with-MMP_agreed-1801202.pdf, διαθέσιμο εις: https://medicinespatentpool.org/news-publications-post/mpp-eu-commissionmou-covid19-ip (τελευταία πρόσβαση: 15 Απριλίου 2022)· γενικότερα βλ. http://medicinespatentpool.org.

[114]. Βλ. Ψήφισμα ΕυρΚοινβ, για την αντιμετώπιση της COVID − 19 (10.06.2021), ό.π. (υποσημ. 104), σ. 1επ., παρ. 4, όπου και έκκληση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για άρση των εν λόγω απαγορεύσεων.

[115]. Σχετ. βλ. Zaman, European Review of Risk Regulation 2022, 1επ., 14-15, Allea Statement on vaccination bottlenecks, ό.π. (υποσημ. 19), passim.

[116]. Ο μηχανισμός COVAX είναι ένας διεθνής μηχανισμός οικονομικής στήριξης της έρευνας εμβολίων, του οποίου ηγούνται η Παγκόσμια Συμμαχία για τα Εμβόλια και τις Ανοσοποιήσεις (GAVI), ο συνασπισμός για Καινοτομίες Επιδημιολογικής Ετοιμότητας (CEPI) και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ). Ο Πυλώνας ACT−A (Access to COVID − 19 Tools Accelerator = Επιταχυντής πρόσβασης στα εργαλεία κατά της COVID − 19) ξεκίνησε τη λειτουργία του εντός του μηχανισμού COVAX τον Απρίλιο του 2020 και συγκεντρώνει κυβερνήσεις, επιστήμονες, επιχειρήσεις, ομάδες της κοινωνίας των πολιτών, φιλάνθρωπους ιδιώτες και οργανισμούς υγείας, με στόχο την επιτάχυνση της ανάπτυξης, της παραγωγής και της δίκαιης και ισότιμης πρόσβασης, αφενός σε μέσα διάγνωσης και θεραπείας της νόσου COVID −19 και, αφετέρου, στα εμβόλια για την πρόληψή της. Στον πυλώνα ACT−A προσχώρησαν στις 18.09.2020 η ΕΕ και τα 27 κράτη − μέλη της («Ομάδα Ευρώπη»)· σχετ. βλ. Λεμπέση, ΘΠΔΔ 2021, 69επ., 78· αναλυτικά για τη λειτουργία και την αποστολή του COVAX και, ειδικότερα, του Πυλώνα ACT−A, βλ. Eccleston−Turner/Upton, The Milbank Quarterly 2021, 426επ., Bolcato/Rodriguez/Feola/Mizio/Bonsignore/Giliberti/Tettamanti/Aurilio/Aprile, Vaccines 2021, 9, 538, σ. 1επ., 6i.f.-7, Santos Rutschman, Washington University Journal of Law & Policy 2021, 167επ., ιδίως 191επ., με παραπέρα παραπομπές· επίσης βλ. WHO, The Access to COVID − 19 Tools (ACT) Accelerator, διαθέσιμο εις: https://www.who.int/intiatives/ act-accelarator (τελευταία πρόσβαση: 17 Απριλίου 2022).

[117]. Βλ. ιδίως Eccleston−Turner/Upton, The Milbank Quarterly 2021, 426επ., 437-441, Santos Rutschman, Washington University Journal of Law & Policy 2021, 167επ., 196- 198, Allea Statement on vaccination bottlenecks, ό.π. (υποσημ. 19), σ. 1επ., 5.

[118]. Ειδικότερα βλ. π.π., υπό Ι.2 και εκεί υποσημ. 6 και 7, όπου και οι συναφείς αναφορές.

[119]. Ενδεικτικώς βλ. Allea Statement on vaccination bottlenecks, ό.π. (υποσημ. 19), σ. 1επ., 8i.f.-9, Hilty/Batista et al., COVID−19 and the Role of Intellectual Property, MPI Position Statement, ό.π. (υποσημ. 20), σ. 1επ., 8, κατά τους οποίους, όταν η ανάπτυξη των εμβολίων χρηματοδοτείται (εν μέρει ή ολοσχερώς) από δημόσιους πόρους, τίθεται ζήτημα απόδοσης λογοδοσίας και απαιτείται διαφάνεια, ώστε να διασφαλιστεί η χρηστή και σύμφωνη προς το γενικό συμφέρον διαχείριση και κατανομή τους· βλ. επίσης Marengo, Journal of Industrial and Business Economics 2020, 511επ., 515.

[120]. Έτσι οι Hilty/Batista et al., COVID − 19 and the Role of Intellectual Property, MPI Position Statement, ό.π. (υποσημ. 20), σ. 1επ., 2· στην ίδια κατεύθυνση βλ. Christoph/Binctin/Bourdon/Bruguiere et al., De Boufflers Position Paper, ό.π. (υποσημ. 9), σ. 1επ., 2 (αριθ. 6).

[121]. Ενδεικτικώς βλ. Zaman, European Review of Risk Regulation 2022, 1επ., 14-15, Bonadio/Fontanelli, Push for COVID − 19 vaccine patent waiver isn’t a panacea: but it could nudge companies to share, The Conversation (13 May 2021), διαθέσιμο εις: https://theconversation.com/push-for-COVID−19-vaccine-patent-waiver-isnt-apanacea-but-it-could-nudge-companies-to-share-160802 (τελευταία πρόσβαση: 28 Απριλίου 2022), Hilty/Batista et al., ibid.· επίσης βλ. Allea Statement on vaccination bottlenecks, ό.π. (υποσημ. 19), σ. 1επ., 6-8, με παραπομπές· σχετικά με την ύπαρξη τέτοιων δικαιωμάτων επί του παρόντος βλ. π.π., υπό Ι.3 και εκεί υποσημ. 18-20.

[122]. Hilty/Batista et al., COVID − 19 and the Role of Intellectual Property, MPI Position Statement, ό.π. (υποσημ. 20), σ. 1επ., 6-7, που συναφώς επισημαίνουν ότι το εν λόγω «αντικίνητρο» θα μπορούσε να έχει καταστροφικές επιπτώσεις και σε άλλους τομείς της ιατροφαρμακευτικής έρευνας στο μέλλον, όπως, λ.χ., σε σχέση με τη θεραπεία του καρκίνου, Christoph/Binctin/Bourdon/Bruguiere et al., De Boufflers Position Paper, ό.π. (υποσημ. 9), σ. 1επ., 2 (αριθ. 11).

[123]. Βλ. ιδίως Λεφάκη, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1260, τον ίδιο, Βιοηθικά 2020, 20επ., 27i.f.- 28· επίσης βλ. Mέντη, ΕυρΔικ 2021, 108επ., 115· γενικότερα, για τις «κοινοπραξίες εκμετάλλευσης ευρεσιτεχνιών» (patent pools) βλ., αντί πολλών, Hovenkamp E./ Hovenkamp H., Patent Pools and Related Technology Sharing, εις: Blair/Sokol (eds.), The Cambridge Handbook of Antitrust, Intellectual Property and High Tech (2017), σ. 358επ., ενώ ειδικά για την εφαρμογή τους στον τομέα της βιοτεχνολογίας βλ. Armillotta, Technology Pooling Licensing Agreements: Promoting Patent Access Through Collaborative IP Mechanisms (2010), σ. 139επ., με παραπέρα παραπομπές.

[124]. Πρόκειται, ως επί το πλείστον, για συμφωνίες μεταξύ επιχειρήσεων που κατέχουν διπλώματα ευρεσιτεχνίας σε διαφορετικά «τμήματα» του ίδιου προϊόντος ή, άλλως, τα αντικείμενα των οποίων είναι «συμπληρωματικά». Στο πλαίσιό τους, κάθε συμβαλλόμενο μέρος παραχωρεί στα υπόλοιπα άδεια χρήσεως/ασκήσεως των δικών του δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας, συνήθως χωρίς την καταβολή αμοιβής (τουλάχιστον μέχρι το ύψος της αξίας των τελευταίων), ούτως ώστε να διευκολυνθεί η αξιοποίησή τους, δίχως τον κίνδυνο αντιδικιών, και να μειωθούν τα συναλλακτικά κόστη· εντελώς ενδεικτικά βλ. Λεφάκη, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1260 (β´ στήλη) και εκεί υποσημ. 29, με παραπομπές.

[125]. Βλ. Λεφάκη, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1259-1260, Otero, IIC 2020, 555επ., 556-557· επίσης, βλ. Contreras/Eisen/Ganz et al., Pledging intellectual property for COVID−19, NatBiotechnol 2020, 1146επ., διαθέσιμο εις: https://doi.org/10.1038/s41587-020-0682-1, Antonelli/Leone/Rici, Exploring the Open COVID Pledge in the fight against COVID−19: a semantic analysis of the Manifesto, the pledgors and the featured patents, R & D Management 2022, 255επ., διαθέσιμο εις: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1111/radm.12493 (τελευταία πρόσβαση: 15 Απριλίου 2022)· γενικότερα βλ. https://opencovidplefge.org.

[126]. Στην κατεύθυνση αυτή, βλ. ενδεικτικώς Hilty/Batista et al., COVID − 19 and the Role of Intellectual Property, MPI Position Statement, ό.π. (υποσημ. 20), σ. 1επ., 4-6, Christoph/Binctin/Bourdon/Bruguiere et al., De Boufflers Position Paper, ό.π. (υποσημ. 9), σ. 1επ., 3 (αριθ. 13), Wong, J Glob Health 2020, 1επ., 4, Dhenne, Compulsory Licensing and COVID − 19 vaccines: when fake news spoil the public debate, Kluwer Patent Blog 2021, ό.π. (υποσημ. 19), σ. 1επ., 2, Allea Statement on vaccination bottlenecks, ό.π. (υποσημ. 19), σ. 1επ., 11, Marengo, Journal of Industrial and Business Economics 2020, 511επ., 516i.f.-517, Pilkington, Bloomberg Law (July 17, 2020), ό.π. (υποσημ. 102), 1επ., 3· πρβλ. Otero, IIC 2020, 555επ., 558, Bonadio/Baldini, European Journal of Risk Regulation 2020, 390επ., 394-395.

[127]. Λεμπέση, ΘΠΔΔ 2021, 69επ., 71.

[128]. Λεφάκης, ΔΕΕ 2020, 1254επ., 1261, ο οποίος −μεταξύ άλλων− υποστηρίζει ότι η Πολιτεία μπορεί να επωμιστεί το «βάρος» της πληρωμής των δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας στην επιστημονική κοινότητα, Hilty/Batista et al., COVID−19 and the Role of Intellectual Property, MPI Position Statement, ό.π. (υποσημ. 20), σ. 1επ., 9· επίσης βλ. την κοινή μελέτη: WTO/WIPO/WHO, Promoting Access to Medical Technologies and Innovation (2nd Ed.), Intersections between public health, intellectual property and trade − Extract: An integrated health, trade and IP approach to respond to the COVID − 19 pandemic, σ. 1επ., ιδίως 5-7, διαθέσιμο εις: https://www.wipo.int/edocs/ pubdocs/en/wipo-pub-628e-insert-en-an-integrated-health-trade-and-ip-approachto-respond-to-the-COVID−19-pandemic-update-august-30-2021.pdf (τελευταία πρόσβαση: 30 Απριλίου 2022), που καταλήγει με τη χαρακτηριστική φράση του Γενικού Διευθυντή των τριών Οργανισμών: “Global collaborative efforts are required now more than ever before” (δηλ.: «Διεθνείς προσπάθειες συνεργασίας απαιτούνται τώρα περισσότερο από ποτέ πριν»).