1Εικονικά νομίσματα και η έννοια του χρήματος στο ιδιωτικό δίκαιο

Άγγελος Κορνηλάκης,

Αν. Καθηγητής Νομικής ΑΠΘ

Στο σύντομο αυτό σημείωμα θα επιχειρηθεί μια αδρομερής περιγραφή των εικονικών νομισμάτων και των βασικών τους κατηγοριών και θα διατυπωθούν κάποιες σκέψεις πάνω στη δυνατότητα θεώρησής τους ως χρήματος για τις ανάγκες του ιδιωτικού δικαίου.

Ι. Περιγραφή και κατηγοριοποίηση εικονικών νομισμάτων

Ως εικονικά νομίσματα ορίζονται συστήματα χρηματικών μονάδων με ψηφιακή μορφή και διαχείριση, που δεν εκδίδονται από κάποια κεντρική τράπεζα ή άλλο χρηματοπιστωτικό ίδρυμα και που χρησιμοποιούνται ως μέσο πληρωμής (πρβλ. ECB, Virtual currency schemes - a further analysis, 2015, σελ. 4). Κατατάσσονται αφενός στην ευρύτερη κατηγορία των συμβολικών νομισματικών φορέων πληρωμής (payment tokens, πρβλ. Federal Council Report, Legal framework for distributed ledger technology and blockchain in Switzerland, 2018, σελ. 46), αφετέρου στην ευρύτερη κατηγορία των ψηφιακών νομισμάτων, η οποία μπορεί να περιλαμβάνει και νομίσματα κεντρικών τραπεζών.

Οι βασικές διακρίσεις τους είναι:

α) Ανοιχτά (μετατρέψιμα) και κλειστά (μη μετατρέψιμα): η διάκριση στηρίζεται στη δυνατότητα μετατροπής του εικονικού νομίσματος σε κάποιο κρατικό νόμισμα μέσω ανταλλαγής, όπως ακριβώς συμβαίνει και με το συνάλλαγμα. Το κριτήριο βασίζεται στην πραγματική δυνατότητα μετατροπής, δηλαδή στο κατά πόσο υπάρχει μια σχετική αγορά, όπου συναντώνται πωλητές και αγοραστές, και όχι σε κάποια κρατική ρύθμιση. Έτσι το Bitcoin είναι ένα ανοιχτό εικονικό νόμισμα, ενώ αντιθέτως κλασικό παράδειγμα κλειστού εικονικού νομίσματος είναι τα εικονικά νομίσματα που χρησιμοποιούνται στα on line παιχνίδια (π.χ. Linden Dollars).

β) Κεντρικά και αποκεντρωμένα: η διάκριση βασίζεται στο αν η παραγωγή και διαχείριση του εικονικού νομίσματος εξαρτάται από έναν κεντρικό κόμβο ή αντιθέτως από ένα ομότιμο δίκτυο (P2P Network). Παράδειγμα κεντρικού εικονικού νομίσματος ήταν το E-Gold, ενώ πάλι το Bitcoin αλλά και το Ether είναι από τα γνωστότερα παραδείγματα αποκεντρωμένων εικονικών νομισμάτων.

γ) Σταθερά και ελεύθερης διακύμανσης: η διάκριση βασίζεται στη συναλλαγματική διασύνδεση του εικονικού νομίσματος με κάποιο κρατικό νόμισμα (προφανώς σχετικά σταθερό, όπως το δολάριο, Ευρώ κλπ.) ή στην ελεύθερη διακύμανσή του αποκλειστικά βάσει του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης. Παράδειγμα σταθερού εικονικού νομίσματος είναι το TrueUSD, συνδεδεμένο με το δολάριο ΗΠΑ, ενώ κλασικό παράδειγμα εικονικού νομίσματος ελεύθερης διακύμανσης είναι και πάλι το Bitcoin. Η μέχρι στιγμής εμπειρία έχει δείξει ότι τα εικονικά νομίσματα ελεύθερης διακύμανσης χαρακτηρίζονται από υψηλές 2διακυμάνσεις και γι’ αυτό το λόγο χρησιμοποιούνται και για κερδοσκοπικούς σκοπούς.

Ειδική κατηγορία εικονικών νομισμάτων αποτελούν τα λεγόμενα κρυπτονομίσματα. Ονομάζονται έτσι γιατί βασίζονται στην τεχνική της κρυπτογραφίας και πιο συγκεκριμένα σε μια αλυσίδα κρυπτογραφικών κλειδιών. Επιδεικνύουν υψηλότατο βαθμό ασφάλειας και συνήθως εντάσσονται σε ομότιμα αποκεντρωμένα δίκτυα, στα οποία και αποτυπώνεται ένα ιστορικό συναλλαγών, βασιζόμενο ακριβώς στην κρυπτογραφική αλυσίδα που δημιουργούν τα μέλη του δικτύου με τις συναλλαγές τους. Η πραγματοποίηση των συναλλαγών ακολουθεί τις τεχνικές προδιαγραφές του εκάστοτε πρωτοκόλλου και βασίζεται στη συναίνεση των μελών.

Τα κρυπτονομίσματα έχουν γνωρίσει ιδιαίτερη ανάπτυξη μέσω της τεχνολογίας κατανεμημένου αρχείου (Distributed Ledger Technology, DLT). Πρόκειται για μία αποκεντρωμένη βάση δεδομένων, όπου αποτυπώνονται ονομαστικά οι λογιστικές καταγραφές. Η βάση αυτή δεδομένων ενσωματώνεται σε ένα ομότιμο δίκτυο και επικαιροποιείται ταυτόχρονα μέσω μηχανισμών συναίνεσης μεταξύ των συμμετεχόντων. Η «μεταβίβαση» ενός κρυπτονομίσματος δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αλλαγή στις σχετικές καταχωρήσεις της κοινής βάσης δεδομένων. Δηλαδή, όπως και στην περίπτωση των τραπεζικών εμβασμάτων, το τελικό αποτέλεσμα είναι η μετατροπή του σχετικού αρχείου από τη μορφή Α: 10 €, Β: 5 € σε Α: 8 €, Β: 7 €, αποτυπώνοντας τη μεταφορά 2 € από τον Α στον Β.

ΙΙ. Τα εικονικά νομίσματα ως χρήμα στο ιδιωτικό δίκαιο

Η αντιμετώπιση των εικονικών νομισμάτων έχει ήδη απασχολήσει τόσο το ΔΕΚ όσο και ευρωπαϊκές εθνικές αρχές. Στην υπόθεση C-264/14, Skatteverket v. Hedqvist (Oct. 22, 2015) το ΔΕΚ έκρινε ότι από άποψη κοινοτικού φορολογικού δικαίου (ΦΠΑ) το Bitcoin αποτελεί συμβατικό μέσο πληρωμής (σκ. 42, 50, 52) και θα πρέπει να αντιμετωπιστεί κατ’ αναλογία των υπόλοιπων νομισμάτων, καθώς χρησιμοποιείται αποκλειστικά ως μέσο πληρωμής και δεν έχει καμία άλλη χρησιμότητα ή αξία. Αντίστοιχα στη Γερμανία το BMF και αντίστοιχες ομοσπονδιακές υπηρεσίες θεωρούν τα Bitcoin ως σύννομη ιδιωτική δημιουργία χρήματος και τα εξισώνουν με τα υπόλοιπα νομίσματα.

Από άποψη αστικού δικαίου τίθεται το ερώτημα αν θα μπορούσαν να ενταχθούν στην κατηγορία του χρήματος ε.ε.ε. Για την ένταξη αυτή στην έννοια του χρήματος ε.ε.ε. και της αποδοχής της δυνατότητας δημιουργίας χρηματικής ενοχής σε εικονικό νόμισμα ορθότερη είναι η τυπολογική προσέγγιση της αντίστοιχης έννοιας (πρβλ. και Ρίζο, Τυπολογική προσέγγιση του μη κρατικού χρήματος, ΕφΑΔ 2017, σελ. 202 επ.). Κριτήριο θα αποτελέσει ο βαθμός πλήρωσης των βασικών λειτουργιών του χρήματος από το εκάστοτε εικονικό νόμισμα.

Οι βασικές λειτουργίες του χρήματος κατά την οικονομική επιστήμη είναι τρεις:

α) Μέσο μέτρησης αξίας (λογιστική μονάδα). Η χρηματική μονάδα είναι το υπερπροϊόν βάσει του οποίου υπολογίζεται η αξία όλων των υπόλοιπων αγαθών, αποτελεί δηλαδή ένα κοινό μέτρο αξίας όλων των αγαθών.

β) Μέσο μεταβίβασης αξίας (ανταλλαγή αγαθών). Λόγω της λογιστικής του λειτουργίας (π.π. υπό α) το χρήμα επιτρέπει την κτήση όλων των υπόλοιπων αγαθών μέσω της ανταλλαγής του με τις αντίστοιχες χρηματικές μονάδες.

γ) Μέσο αποθήκευσης αξίας. Προκύπτει από τις δύο προηγούμενες λειτουργίες και από το γεγονός ότι η υλική μορφή ή η υλική αποτύπωση του χρήματος αφενός δεν αλλοιώνεται (εύκολα) με το χρόνο, αφετέρου μπορεί να αποθηκευτεί σχετικά εύκολα.

Τα εικονικά νομίσματα μπορούν δυνητικά να εκπληρώσουν και τις τρεις αυτές λειτουργίες. Ωστόσο, για την ένταξή τους στην έννοια του χρήματος ως μέσου πληρωμής κρίσιμες είναι κυρίως οι δύο πρώτες. Το αν συντρέχει η προϋπόθεση αυτή, είναι ζήτημα πραγματικό. Δηλαδή, εξαρτάται από το κατά πόσο οι συναλλασσόμενοι όντως χρησιμοποιούν ένα εικονικό νόμισμα, για να προσδιορίσουν την αξία άλλων αγαθών και για να τα αποκτήσουν μέσω ανταλλαγής με το εικονικό νόμισμα. Στην περίπτωση του Bitcoin, που είναι το πιο διαδεδομένο εικονικό νόμισμα και τα δύο αυτά στοιχεία συντρέχουν σε ικανοποιητικό βαθμό, ώστε να επιτρέπουν την αντίστοιχη υπαγωγή (πρβλ. Hileman/Rauchs, Global Cryptocurrency Benchmarking Study, 2017, p. 18, 24, 25).

Επιπλέον, ας σημειωθούν και τα εξής. Όπως και το ηλεκτρονικό χρήμα, τα εικονικά νομίσματα βασίζονται στην ηλεκτρονική μεταφορά δεδομένων εντός ενός δικτύου· συνεπώς η μορφή και ο τρόπος λειτουργίας τους δεν αντιστρατεύεται την υπαγωγή τους στην έννοια του χρήματος ε.ε.ε. Περαιτέρω, υπάρχουν και άλλες περιπτώσεις χρήματος ε.ε.ε. που δεν σχετίζονται άμεσα με κρατικό χρήμα και συνεπώς δεν έχουν υποχρεωτικότητα αποδοχής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι αφενός η Σκωτσέζικη λύρα, ένα νόμισμα αναγνωρισμένο από το κοινοβούλιο του ΗΒ, αλλά χωρίς υποχρεωτικότητα αποδοχής ούτε καν στη Σκωτία, αλλά και κυρίως το WIR-Geld, που αποτελεί ιδιωτικό χρήμα που κυκλοφορεί νομίμως στην Ελβετία από το 1934.

Τέλος, να τονιστεί ότι η χρήση ενός εικονικού νομίσματος ως μέσου πληρωμής μπορεί να βασιστεί μόνο σε συμφωνία των μερών και αυτό για δύο τουλάχιστον λόγους. Αφενός γιατί απαιτεί συμμετοχή στο ηλεκτρονικό δίκτυο, κάτι το οποίο δεν είναι αυτονόητο. Αφετέρου, γιατί ακόμη και αν ο δανειστής είναι μέλος του δικτύου, η έννοια της καλής πίστης δύσκολα υπό τις σημερινές συνθήκες θα επέβαλλε την αποδοχή εικονικού νομίσματος, ακόμη και του σχετικά διαδεδομένου Bitcoin, παρά τη θέλησή του (π.χ. προφανής δόλια και κακόπιστη συμπεριφορά με μοναδικό σκοπό τη βλάβη του οφειλέτη από δανειστή που συναλλάσσεται κατά κόρον σε Bitcoin).